fraszka 2

FRASZKA 231

Nazwę „fraszka” przyjęli już współcześni Kochanowskiemu twórcy, np. M. Pudłowski (Fraszek księga pierwsza, 1586). W XVII w. określeń: „fraszka”, „fraszki” używano często dla oznaczenia pojedynczych utworów czy też zbiorów wierszy. Tytuł zbioru W. Kochowskiego Epigrammata polskie, po naszemu fraszki (1674) wskazuje na żywą świadomość łączności z tradycją epi gramatyki oraz pokrewieństw fraszki i epigramatu. W samym zbiorku Kochowskiego znalazły się natomiast nie tylko wiersze o konstrukcji epigramatycznej (rozumianej nawet dość swobodnie i szeroko), lecz po prostu różne wiersze, raczej krótkie, takie, których nie zamierzał włączyć do swych Liryków (tym patronowały Carmina Horacego i Pieśni Kochanowskiego). S. S. Jagodyński w r. 1621, a potem J. Gawiński w r. 1664 nadali swym zbiorom fraszek tytuł Dworzanki. Nazwa ta wskazująca na związek z dworem (jako określonym kręgiem kultury odbiorców i twórców), bardziej uzasadniona w wypadku zbiorku Jagodyńskiego, nie miała znaczenia gatunkowego. Dla Jagodyńskiego, a jeszcze bardziej dla Gawińskiego „dworzanki” znaczyły to samo co „fraszki”. Zbiorek Gawińskiego, nawiązujący wyraźnie zresztą do kompozycji Fraszek Kochanowskiego, podzielony też na trzy księgi, zawierał obok wierszy epigramatycznych — anakreontyki, apoftegmaty, emblematy oraz wykazujące inną proweniencję gatunkową „wiersze krótkie”.

Fraszki renesansowe.W literaturze polskiej rozwój fraszkopisarstwa nastąpił w dobie renesansu. Jedno- lub wieloautorskie zbiory na ogół krótkich wierszy polskich (epigramatów, a także reprezentujących inne gatunki) nie należały bynajmniej do rzadkości. Obejmowały one zarówno 2-wiersze, 4-wiersze, jak też utwory dłuższe, czasem liczące nawet kilkadziesiąt wersów. Istniały też zbiory zawierające utwory jednakowej wielkości (np. 4-wiersze, 6-wiersze czy 8-wiersze), a mimo to bynajmniej nie jednolite gatunkowo. Takim właśnie zbiorem był Rejowy Zwierzyniec, w którym wszystkie wiersze liczyły po 8 wersów. Znalazły się tu epigramaty, -» bajki, apoftegmaty, emblematy, stematy (wiersze na godła herbowe), wizerunki, czyli ikony (zwane po łacinie icones lub imagi-neś) i inne formy pokrewne. Także współwydane ze Źwierzyńcem Figliki, zawierające przede wszystkim wierszowane facecje i apoftegmata, ale też utwory należące do innych gatunków (m. in. bajki, np. Co dzikiego męża ułapił), przynosiły wyłącznie utwory złożonę z 8-wierszy.

Rzeczywistym twórcą gatunku był jednakJ,„Kochanowski. Wydane, jak wspomniano wyżej, dopiero w 1584 r. Fraszki pisał przez wiele lat, w różnych okresach życia i w rozmaitych okolicznościach. Nawiązywał chętnie do wzorów antycznych. Częściej tłumaczył lub parafrazował wiersze ze słynnej Antologii greckiej (wydanej drukiem pierwszy raz we Florencji w r. 1494; -> epigramat), z Katullusa oraz popularnych ówcześnie anakreontyków niż z najwybitniejszego epigramatysty rzymskiego — Marcjalisa. Wzorzec Antologii greckiej zaciążył nad Fraszkami najsilniej. Wzmacniało to elementy liryczne w utworach Kochanowskiego. Jednakże liryzm nie był tu tonacją wyłączną. W jednej ze swych fraszek (III 39) poeta stwierdza: „Fraszki tu niepoważne z statkiem się zmieszały” (wyd.l). Dostrzegał więc wyraźnie w swoim zbiorze różnorodność: zarówno „fraszki poważne”, jak i „niepoważne”. Urównouprawnił przy tym utwory pisane stylem „wysokim”, „średnim” (dotyczy to większości wierszy do przyjaciół lub znajomych) oraz „niskim” (-» stosowność, styl — teorie). Znalazły się we Fraszkach zaprawione autoironią i melancholijną zadumą wiersze autobiograficzne, pełne bezpośredniości wiersze do przyjaciół, kunsztowne, utrzymane w manierze petrarki-stów, erotyki oraz satyryczne przycinki i przyśmiewki z podstarzałych i nic tylko z podstarzałych zalotnic, refleksje o żywocie ludzkim w ogóle i o drobnych wydarzeniach życia codziennego, nagrobki i powinszowania weselne, modlitwy do Stwórcy oraz sprośne anegdoty czy zagadki. Większość fraszek pisana jest wierszem stychicznym (głównie 13-, 11- i 8-zgłoskowcem, choć notujemy też: 14-, 7-, 5-, 10- oraz 12-zgłoskowiec — razem 10 typów rytmicznych). Znalazły się tu także wiersze stroficzne, np. trzy próby -► sonetu, wiersz z kunsztowną zwrotką 4-wierszową, rozpoczynaną refrenem inicjalnym (Fraszki III 82), znanym w poezji antycznej, zwłaszcza w utworach sielankowych, jak i w poezji ludowej różnych narodów, wreszcie — prosta, skoczna zwrotka 4-wierszowa w anakreontyku. Zasada varietas (różnorodności) była podstawowym założeniem kompozycyjnym Fraszek Kochanowskiego, ale przecież zwracał on także baczną uwagę na układ poszczególnych ksiąg, o czym świadczy np. umieszczenie dwu wierszy O żywocie ludzkim na początku (I 3) oraz na końcu (I 101) „Ksiąg pierwszych”, wprowadzenie inwokacji Ku Muzom (II 1) na początku „Ksiąg wtórych”, czy — autobiograficznego wiersza Do gór i lasów" (III 1) na wstępie „Ksiąg trzecich”. Wiersze zamieszczone we Fraszkach cechowała często charakterystyczna dla epigramatów „os-