Gałdowa14

c) mimo tej niepewności, teoria zamknięta pozostaje częścią naszego przy-

rodoznawczego języka i stanowi przeto integralny składnik naszego każdorazowego rozumienia świata’ (op. cit., s. 105).

Poglądy Heisenberga dotyczą teorii w przyrodoznawstwie, a w szczególności w fizyce. Wydąje się jednak, it pewne zasady posługiwania się teorią, reguły podtrzymywania pewnych teorii w nauce, a rezygnowania z niektórych mogą obowiązywać także na gruncie innych nauk. W psychologii można wyobrazić sobie - ujmując problem historycznie - iż pewne teorie, a raczej pewne zbiory twierdzeń z danej teorii włączane są jako prawdziwe w myślenie psychologiczne na następnym etapie rozwoju. 'Takie postępowanie zapewniłoby kumulację wiedzy i konstytuowałoby psychologię jako naukę na coraz wyższym poziomie. W rzeczywistości jednak tak nie jest, chyba jedynie w bardzo ograniczonym stopniu. Powstałe w różnych okresach teorie (niemal wszystkie) współistnieją współcześnie obok siebie, wyznaczając różne orientacje psychologiczne. Oczywiście, podejmie się próby łączenia ze sobą pewnych orientacji, ale zabiegi takie zazwycząj prowadzą do powstania dziwnych hybryd, o niewielkim stopniu użyteczności (np. próby Dollarda i Millera połączenia psychoanalizy z teorią uczenia się). Oczywiście, każda ze współistniejących teorii ma za sobą jakąś tradycję, zazwycząj wiąże się z pewnym nurtem myślenia w ramach samej psychologii lub poza nią (np. tradycje filozoficzne, tradycje przyro-doznawcze).

W czym tkwi zasadnicza przyczyna niemożności zbliżenia sytuacji istniejącej w psychologii do sytuacji w naukach przyrodniczych? Pierwsze pytanie, które stawiamy wobec jakiejś teorii, to pytanie „czego ona dotyczy?*. Przedmiot teorii musi być jasno określony, zdefiniowany. Kolejnym byłoby pytanie o stopień ogólności teorii: im teona ogólniejsza, tym większy zbiór faktów może obejmować, ale zarazem mniej szczegółowe twierdzenia zawiera, a więc w konsekwencji tym mniej jest użyteczna: tym słabiej spełnia wszystkie trzy funkcje - opisu, wyjaśnienia i przewidywania. Odwrotnie, im mniej ogólna teoria, tym twierdzenia bardziej szczegółowe, ale zarazem zbiór faktów, które obęjmąje, jest mniejszy. W związku z tym ostatnim momentem obserwujemy na terenie psychologii osobowości szczególną procedurę: absolutyzowania znaczenia pewnych faktów, kosztem innych po to, aby teoria dotycząca pewnego zbioru faktów, mogła pretendować do miana teorii o dużym stopniu ogólności: przyjmiye się ex-pressis verbis lub milcząco, że dany typ faktów jest nąjistotniejszy, a wszystkie inne mąją znaczenie drugorzędne lub też można je wyjaśnić za pomocą twierdzeń dotyczących owych faktów uznanych za nąjważniejsze. Dobrym przykładem tego typu postępowania jest interpretacja ąjawisk kulturowych, twórczości oraz przeżyć religijnych we freudowskiej psychoanalizie.

Dla zrozumienia sytuacji teorii w psychologii ważne jest nie tylko to, jakie fakty brane są pod uwagę (co jest uważane za istotne), ale i to, jakimi metodami uzyskało się o nich wiedzę. Może to więc być metoda kliniczna, metoda eksperymentu laboratoryjnego, metoda eksperymentu naturalnego nad zdrowym dorosłym człowiekiem, metoda psychometryczna, antropologiczna (zapożyczona z antropologii kulturowej), itd... Na tę różnorodność podejścia metodologicznego, jako na jedno ze źródeł różnorodności teorii osobowości, wskazywał kiedyś Reykowski, z innych źródeł wymie-niając różnorodność pytań stawianych w związku z osobowością i różnorodność badanych składników osobowości (Reykowski, 1964).

Wracąjąc do pytania zasadniczego: czego dotyczy teoria osobowości, jak określany jest jej przedmiot stwierdzamy, te poza pewnym ogólnym nie zawsze eksplikowanym przeświadczeniem, iż teorie te dotyczą całościowego funkcjonowania człowieka (psychicznego, biopsychicznego, biosocjopsy-chicznego, biopsychonoetycznego), definicje podawane przez autorów różnych teorii dotyczą bardzo różnych zbiorów i obszarów faktów. Definicji osobowości jest kilkadziesiąt, a teorii osobowości co nąjmniej kilkanaście (tych ważniejszych).

Dochodzimy więc do stwierdzenia, że przedmiot zainteresowań psychologii osobowości jest tak złożony, iż niemożliwą jest rzeczą ujęcie w ramach jednej teorii wszystkich momentów, chyba że dokona się owego wy- • żej wymienionego zabiegu absolutyzacji i redukcji, co oznacza - mówiąc wprost - naginanie faktów do przyjętego systemu interpretacji:

... marksista nie może otworzyć gazety, żeby na każdej stronie nie dostrzegać potwierdzenia swojej interpretacji historii (...). Uprawiający analizę freudowską nie przestają podkreślać, że ich obserwacje kliniczne potwierdzają ustawicznie ich teorie"

- tak pisał Popper, wyjaśniając konieczność falsyfikowania teorii (cyt. za

Życiński, 19S3).

■ 3.3. Klasyfikacja teorii

Analiziąjąc współcześnie teoretyczny dorobek psychologii osobowości, można wyróżnić grupy teorii ze względu na wiodącą orientację (np. psychoanalityczną, behaviorystyczną, itp.), specyfikę podejścia (np. teorie różnicowe i nieróżnicowe), zgodność czy podobieństwo metateoretycznych założeń (np. koncepcje w ramach tzw. psychologii humanistycznej).

Weźmy jako przykład bardzo dobry akademicki podręcznik z zakresu teorii osobowości Theories of Personality Ryckmana z roku 1981. Autor do-konuje następującego podziału teorii:

-teorie psychoanalityczne i neopsychoanalityczne. Jako czołowych przedstawicieli tej grupy teorii wymienia Freuda, Junga, Adlera, Fromma i Eriksona;

-    teorie oparte na pojęciu cechy. Do tej grupy zalicza przede wszystkim Allporta i Cattella;

-    teorie kognitywistyczne, które są właściwie w trakcie rozwoju, ich reprezentantem jest Kelly ze swą teorią konstruktów osobistych;