IMGP9495

sferą profaniczną („zwykłym” światem) i sakralną staje się czysto symboliczny. Obrzędy i rytuały są tym rodzajem praktyk, które pozwalają sposób owego symbolicznego powiązania unaocznić i każdorazowo ewokować sacrum. Wśród nich odrębną i ważną grupę stanowią obrzędy pr z ej-, ścia, którym poświęcimy obecnie główną uwagę. Jak bowiem zauważył Edmund Leach: „we wszystkich społeczeństwach ludzkich zdecydowaną większość uroczystości stanowią «obrzędy przejścia», które zaznaczają przekroczenie granicy między dwoma kategoriami społecznymi: ceremonie dojrzałości, wesela, pogrzeby i wszelkiego rodzaju ryty inicjacyjne, są najbardziej oczywistymi przykładami” (Leach, 1989, s. 48).

We wstępie do pracy LesRiłes de passage Arnold vain Gennep, twórca tej koncepcji pisze: płycie każdej jednostki, w!jakimkolwiek społeczeń^ stwie, jest serią przejśćz jednej grupy wiekowej do następnej, z jednego stanowiska na drugie. Gdziekolwiek istnieje! subtelna różnica pomiędzy poszczególnymi grupami wiekowymi i zawodowymi, przejściu z jednej grupy do drugiej towarzyszą specjalne działania Wśród ludów niecywilizowanych działania takie przyodziane są w ceremonie, gdyż dla umysłu niecywilizowanego żaden akt nie jest W zupełności wolny od element tu sakralnego [...] Przejścia z grupy do grupy, z jednej sytuacji społecznej; do następnej postrzegane są jako zawarte immanentnie w istocie egzystencji^?..] Każdemu z tych wydarzeń towarzyszą ceremonie, których zasadniczym celem jest umożliwienie jednostce przejścia z jednej określonej pozycji do następnej, równie dokładnie zdefiniowanej” (van Gen-nep, 1977, s. 2 - 3). I dalej jeszcze: ^Ze względu na znaczenie tych przejść myślę, że uzasadnionevjest wydzielenie rites de passage jako specjalnej, kategorii” (ibidem, s. 10 — 11).

Rozważania van Gennepa dotyczyły wielu różnych odmian rytuałów społecznych, a opierały się na przyjęciu trzech podstawowych założeń: •^r';\i)iświat społeczny dzieli- się na świat sakralny Jisacre) i świecki (tprofdne),

-,.:2):;życie jednostki nie Stanowi continuum, ale;jest;serią symbolicznie naznaczanych „skoków” "względnie „przejść”,

3) wszechświat ulega rytmom znajdującym swoje odbicie w życiu społeczeństwa. Van Gennep, podobnie jak Durkheim, uważał, że świat sakralny i świecki normalnie są :rozgranicżOne, jzatem człowiek ni® może należeć do jednego ;z nich bez całkowitego zerwania z drugim. Sacrum nie jest jednak wartością absolutną, -ale określaną; przez, poszczególne' sytuacje; I tak kobieta związana z tajemnicą życia jako .jego .dawczyni jest „święta” w stosunku do mężczyzny, który tej tajemnicy nie jest zdolny doświadczyć. W momencie zapłodnienia, kiedy powstaje nowe życie_t następuje jak gdyby druga faza sakralizacji: kobiety. ^ staje się ona bowiem świętością nie tylko- dlą^mężczyzny, ale również, dla pozostałych kobiet,: tych, które-brzęmienne nie są; Owa możliwość ^przemieszczenia sacrum” w określonych sytuacjach jest ściśle związana z ideą obrzędów przejścia, podobnie jak Jego dwuwartościowość (ambiwalencja). Jak to

wspaniale ujął Ernst Cassirer: „Sacrum jest otoczone atmosferą grozy i niebezpieczeństwa. Niebezpieczeństwo to określano bardzo często jako nadprzyrodzone [...] Dotknięcie bóstwa jest tak samo niebezpieczne jak kontakt z rzeczą fizycznie nieczystą; rzeczy święte i rzeczy budzące wstręt znajdują się na tej samej płaszczyźnie. ^Zakażenie świętością* wywołuje te same skutki, co «skalanie nieczystością*. Kto dotyka trupa, staje się nieczysty, ale taki sam lęk budzi również noworodek” (Cassirer, 1971, s. 184).

Życie ludzkie, ale także życie kosmosu w_:. oczach van Gennepa jest nieustannym przekraczaniem granic między sacrum a profanum, co jest szczególnie widoczne w kulturach magicznych i religijnych, w których żadne działanie nie jest wolne od elementu sakralnego (van Gennep, 1977, s. 4). Zmianom tym towarzyszy, określona kategoria ceremonii' właśnie owe rites de passage, pełniące nodwóina funkcję — praklamn-wania następującej zmiany i magicznego^ powodowania tego faktu. W płaszczyźnie jednostkowej rytuały takie wiążą się z decydującymi momentami w życiu, takimi jak narodziny, dojrzałość społeczna; małżeństwo, ojcostwo, awans społeczny, specjalizacja zawodowa i śmierć. Z kolei do łych „czysto” ludzkich ceremonii należy dołączyć te, które wiążą się z przejściami kosmicznymi, a które znajdują swe odbicie w życiu społecznym. Chodzi tutaj o obrzędy dotyczące przejścia jednego; roku w drugi* zmiany pór roku czy ceremonie związane z fazami księżyca. •

Każdy obrzęd przejścia — zarówno obejmujący życie jednostkowe, jak -cykle dorpczne—-składa się z trzech etapów, względnie faz: . v

1)    wyłączenia, separacji (riie^ćkrseparation),

2)    marginalnego (rites de margi) i

3)    włączenia, agregacji {rites de agregatioh). •

. .Podczas separacji podmiot obrzędu wyłączany jest z dotychczasowej roli społecznej poprzez odizolowanie ód codziennej sytuacji i przechodzi w stan rytualnego „zawieszenia”, zmarginalizowania, w którym jest jakby poza społeczeństwem. Wreszcie, podczas rytów agregacji, powraca on ponownie do codzienności;. ale już pod nową postacią, właściwie jako jednostka inna, o nowych statusie.,.

Jednostka dokonująca Zmiany statusu musi być zatem najpierw odseparowana od swej początkowej roli. Owo odłączenie przybiera najróżnorodniejsze formy: może byćizolaęjąw sensie dosłownym (np. umieszczenie ciężarnej aż do czasu połogu w specjalnie zbudowanych pomieszczeniach poza granicami domu czy wioski) albo jedynie symboliczną. W tym drugim wypadku podczas. rytuałów wyłączenia mogą mieć miejsce takie wydarzenia, jak gwałtowne pokonywanieprzez podmiot obrzędu różnych przeszkód (np. progów) w celu przekroczenia granicy między dwoma światami, niszczenie rzeczy mających Związek z dotychczasowym stanem,, rozwiązywania paska; Sznurów, obrzezanie* wyrwanie zęba, okaleczenie, obcięcie włosów, poszczenie: jako. odrzucenie świeckiej nieczy-stości> Kiedy przyjrzeć ;się bliżej powyższym czynnościom, okazuje się.

105