IMGP9497

zbudowany z szeregu odcinków czasowych, rozdzielonych okresami jakościowej przemiany. Najistotniejsze znaczenie mają roczne momenty przejścia, będące charakterystycznymi punktami w ludowym kalendarzu, który oparty jest na obserwacji wschodów i zachodów słońca (Stomma, 1981, s. 77). Na podstawie tej metody wyznaczone są daty słonecznych przesileń: letniego (24 czerwca) i zimowego (21 lub 22 grudnia) oraz momenty wiosennego (21 marca) i jesiennego (23 września) zrównania dnia z nocą. Rytuały sankcjonujące przechodzenie jednej pory roku w drugą można analizować poprzez ich zorganizowanie w bloki obrzędów przejścia, których „centrum” stanowią podstawowe święta. I tak dla przejścia jesieni w zimę jest to Boże Narodzenie; zimy w wiosnę — Wielkanoc; wiosny w lato — św. Jan Chrzciciel; przejście lata w jesień nie znalazło wyraźnego zaznaczenia w obrzędowości dorocznej (Czerwińska, 1984, s. 11).

Także codzienność dostarcza nam przykładów na klasyczne „sytuacje przejścia”. Ludwik Stomma pisze: „Czas zachorowywania rozdzielić więc można, podług logiki mitycznej, na trzy okresy: opuszczania stanu zdrowia, marginesu i wejścia w stan choroby. Wyzdrawiania odwrotnie: opuszczania stanu choroby, marginesu i wejścia w pożądany i oczekiwany stan zdrowia. O ile więc wszelkie odkryte tabu, zjawiska mediacyjne niebezpieczne są dla człowieka zdrowego, gdyż zagrażają mu zepchnięciem poza granice stanu określonego i właściwego, o tyle dla człowieka chorego będą one wskazane i potrzebna jest mu właśnie zmiana stanu. To, co budzi w zdrowym wpojony mu społecznie opór, co zawstydza go i brzydzi, będzie niemal z reguły cennym medykamentem dla chorego” (Stomma, 1986, s. 155). Stąd obecność w ramach medycyny ludowej wszelakich recept ozdrowieńczych opartych na wykorzystaniu ludzkich i zwierzęcych ekskrementów!

W niezwykle oryginalny i inspirujący sposób pierwotne idee van Gen-nepa zostały wykorzystane przez wybitnego antropologa z kręgu szeroko rozumianego strukturalizmu ~ Yictora W. Turnera. Interesował się on rites de passage nie tyle ze względu naTićKTormataą strukturę, ile z punktu widzenia zawartej w nich symboliki, która z kolei „przekłada się” na stosunki społeczne charakteryzujące daną społeczność. Turner wyróżnił w punkcie wyjścia dwa odmienne modele wzajemnych powiązań między ludźmi. Pierwszy z nich to struktura modeLspołeczeństwa jako kulturowo zróżnicowanego, ustrukturyzowanego i zhierarchizowanego systemu pozycji, ról i statusów, znajdujący swój instytucjonalny wyraz. Model drugi — cojnmunitas —dopisuję społeczeństwo iako niezróżnico-waną i nieustrukturyzowaną wspólnotę, w ramach której ma miejsce całkowite zrównanie jednostek podporządkowujących się jedynie władzy rytualnej (Turner, 1969, s. 96, 177).

Turner uważał, że środkowa faza obrzędów przejścia ma najistotniejsze znaczenie i nazwał ją liminalnością (liminality)i na tym etapie utrwalona struktura społeczna ulega czasowej' destrukcji na rzecz

ćommunitas. Poprzez rytualne zaprzeczenie obowiązujących norm, standardów etycznych, praw i obowiązków, następuje ich sakralne utwierdzenie, spotęgowanie ich racji bytu na co dzień. Tej zmianie statusu towarzyszą określone mity, przekazy światopoglądowe, które sankcjonują przecież same obrzędy, nadając im sens i wyróżniony status. Dzięki obrzędom przejścia dokonuje się nieustanne odtwarzanie tradycyjnego porządku, ponowne wchodzenie w strukturę społeczną, a liminalność jako swoisty stan zawieszenia oraz obnażenia konwencji, pozwala cały ten proces obserwować. W związku z tym Turner wyodrębnił dwa główne rodzaje rites de passage, dające się dodatkowo wewnętrznie różnicować i porządkować:

1)    Obrzędy podwyższenia statusu#?- podmiot rytuału nieodwracalnie przechodzi z niższej do wyższej pozycji w strukturze społecznej; chodzić może o:

la)    ryty towarzyszące jednostce w przełomowych momentach jej życia, jak narodziny, osiągnięcie dojrzałości, małżeństwo i śmierć;

lb)    ryty wprowadzenia jednostki w obowiązki, np. objęcie wodzostwa czy przyjęcie w poczet członków tajnego stowarzyszenia (np. wolnomu-larzy któregoś z obrządków);

2)    obrzędy zmiany statusu, charakteryzujące się tym, iż pewne kategorie osób, które zazwyczaj zajmują niskie miejsce w strukturze społecznej, podczas fazy liminalnej posiadają rytualną władzę nawet nad tymi, którzy normalnie zajmują najwyższe stanowiska; może to znajdować wyraz w:

2a) rytuałach kalendarzowych związanych z dokładnie wyznaczonymi punktami cyklu sezonowego;

2b) rytuałach towarzyszących zmianom zespołowego porządku od jednego stanu do drugiego, np. obrzędy związane z wyruszaniem całego plemienia na wojnę lub odbywające się w celu odpędzenia głodu i suszy (Turner, 1969, s. 167-169).

W okresie liminalności dochodzi do obnażania wszelkich więzi społecznych za pomocą symboli; struktura społeczna ulega uproszczeniu, symboliczna zaś przeciwnie — wzbogaceniu. Według Turnera zostaje ona zrelatyWizowana do fizjologicznego procesu śmierci i narodzin, ana-bolizmu i katabolizmu (ibidem, s. 107). A oto zestaw podstawowych cech, które różnicują pojęcia struktury i ćommunitas i za którymi ukrywają się odmienne symbole:

ĆOMMUNITAS : STRUKTURA

•    sakralność : świeckość

•    równość : nierówność ar

i anonimowość : system nomenklatury

•    brak właśnościw własność*, .r

bezinteresowność : egoizm' >