IMGf62

XXXVI KORESPONDENCJA FILOMATÓW

koszuje się tym niecodziennym spotkaniem z ziemią i ludźmi po siedemnastu latach straszliwej tułaczki. Jest w tym liście fragment szczególnie zasługujący na uwagę: opis pobytu w Za-osiu, koło Stołowicz (dokąd autor listu idzie pieszo na mszę), radość z powrotu do miejsca młodości Adama Mickiewicza (ale nie stwierdza, iż jest to miejsce jego urodzenia), odnajdywanie napisów poety na powale „świronka”, duma z tej niezwykłej znajomości i przyjaźni. Świadectwo ważne, niezwykle istotne, umożliwiające ostateczną lokalizację tej miejscowości, której poszukiwano ostatnio tuż pod Wilnem.

Czas między tymi listami granicznymi podzielić można na trzy bardzo istotne okresy: listy 1—77 to okres wileński (1815-1823), okres studiów uniwersyteckich młodzieży filo-mackiej, pracy zawodowej, działalności związkowej i przede wszystkim jej życia na wolności i cieszenia się tym darem, formułowania ideałów i programów oraz rodzenia się coraz bardziej ambitnych zamierzeń, myślenia nie tylko o celach samokształceniowych, doskonalenia się moralnego, ale coraz bardziej jawnego artykułowania celów politycznych, wolnościowych. Ta studencka korespondencja pozwala poznać osobowości głównych bohaterów, ich uczucia i myśli, warunki życia zarówno w samym Wilnie, jak i na prowincji. Listy pisane były bowiem nie tylko w Wilnie, ale również w Nowogródku, Miłaszewie (nowogródzkie), Szczorsach, Urbanowiczach, Płużynach, Bol-cienikach, Szczuczynie i Brażelcach (lidzkie). Puzeli (oszmiań skie). Swinarkach (Ukraina), Kownie, Grabiałach (trockie), Warszawie i Puławach, Berlinie. Dają one świadectwo zakorzenienia się ich autorów w litewskiej czy białoruskiej prowincji, znaczą wreszcie ich kontakty ze światem oraz mówią o pierwszych podejmowanych naukowych podróżach zagranicznych.

Kolejne listy (78-96) powstają niemal wyłącznie w Wilnie i pochodzą z okresu uwięzienia filomatów i filaretów, pisane były w ciągu roku, od jesieni 1823 do jesieni 1824. Pokazują niezwykłą solidarność młodych, hart ducha w czasie śledztwa i pobytu w więzieniu, przygotowywanie się do dalekiej, niechcianej podróży.

Listy 97—155 pisane są już z zesłania w latach 1824-1841, a miejsca ich powstania znaczą gehennę ich autorów; jest to nie tylko Sankt-Fetersburg i Moskwa, ale również Kizyl, Oren-burg, Andrejewka, Archangielsk, Ufa, Uskałyk, Kazań, Astra-chań, Twer, Tobolsk, Iszym, Berezów i Nareczyńsk. Rzadko przeplatają je listy z Zyburtowszczyzny (wileńskie), Wilna, Nowogródka, Warszawy, czy nawet Odessy, świadczące o istnieniu innego świata i będące wyrazem przyjaźni i serca, przyjacielskiej pamięci, pokrzepienia przesyłanego z odległych o tysiące kilometrów rodzinnych stron.

Autorzy i adresaci korespondencji. Autorami i niejednokrotnie adresatami wyboru korespondencji filomatów są zarówno czołowi, jak i zwykli działacze Związku: Tomasz Zan, Adam Mickiewicz, Józef Jeżowski, Onufry Pietraszkiewicz, Franciszek Malewski, Jan Czeczot, Teodor Łoziński, Jan Sobolewski, Mikołaj Rukiewicz, Michał Kulesza, Kazimierz Piasecki, Cyprian Daszkiewicz. Feliks Kułakowski, Stanisław Kozakiewicz* Aleksander Chodźko, Wincenty Budrewicz i Jan Wiemi-kowski. Chodziło o to, by ogarnąć jak najszerszy krąg działaczy i zwykłych członków organizacji o rodowodzie filomackim, umożliwić charakterystykę ich osobowości, zainteresowań, ukazać nastroje, temperament, różnorodność języka i wyobraźni, stworzyć okazję do przedstawienia ich młodzieńczych a tak dramatycznych losów. List pojmowany jako wyznanie, otwarcie się ku adresatowi, znakomicie spełnia taką rolę. Uważne przeczytanie poszczególnych listów pozwala wniknąć nie tylko w tajniki serc i umysłów ich autorów, ale również daje możliwość poznania ich życia i pośrednio również historii Związku. Listy zawierają duży ładunek prawdy psychologicznej, skoro pozwalają na tak interesującą konfrontację charakterów i odmiennych osobowości, jak np. Zan i Mickiewicz, Czeczot i Sobolewski, czy Łoziński i Budrewicz oraz Feliks Kułakowski. Już w ich