IMGf48

VIII KORESPONDENCJA FILOMATÓW

się. Etyka filomatyzmu wyrastała z filozofii Oświecenia, szczególnie gdy mówiła o dobru powszechnym, o użyteczności dla siebie i innych poprzez pracę. Wzorem dla nich był wielki praktyk utylitaryzmu społecznego Benjamin Franklin, współtwórca Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, twórca modelu człowieka zaangażowanego, wytrwałego, dochodzącego własnym wysiłkiem do zasług. Odwoływano się też do tzw. Złotych wierszy Pitagorasa, myśliciela greckiego. W przypisywanych mu aforyzmach moralnych mówiło się o przyjaźni, cnocie, zobowiązywało do surowości obyczajów. Cnota stawała się podstawową kategorią moralną kształtującą życie społecznika wydającego bezkompromisową walkę egoizmowi. W fi (ornackich zabawach, tak chętnie później propagowanych, kryło się pragnienie oddziaływania na jak najszersze kręgi młodzieży; nie było w nich bynajmniej pogoni za hedonizmem, zwykłą przyjemnością jako głównym celem działania. Rozrywka służyła przyjacielskiemu zwieraniu szeregów i oddziaływaniu przykładem. Przyjaźń, budowanie ducha wspólnotowego to wielki cel filomackiej świadomości wyrastający wprost z filozofii Oświecenia, a przywoływany w podręcznikach nauczania poleconych przez Komisję Edukacji Narodowej.

Towarzystwo Filomatów, zawiązane w Wilnie w kręgach młodzieży akademickiej, zbierało się w niewielkim gronie w każdą niedzielę u Onufrego Pietraszkiewicza na posiedzeniach naukowych, a co trzy miesiące na posiedzeniach administracyjnych, na których dokonywano przyjęć nowych członków. Już 4/16 listopada 1817 r. na wniosek Mickiewicza zostają wprowadzeni do Towarzystwa Franciszek Malewski i Zygmunt Nowicki; wkrótce też przyjęto Józefa Kowalewskiego, a w 1818 r. na członków korespondentów zostają przyjęci Jan Czeczot i Teodor Łoziński. Ustawy filomackie mówiące o obliczu duchowym filomatyzmu ulegały przemianom, wyrażała się w nich przede wszystkim narastająca z biegiem lat i miesięcy świadomość ideowa o konieczności działania na zewnątrz, pod-

■

noszenia oświaty i formowania postawy społeczno-politycznej. „Ustawa pierwsza”, obowiązująca przez rok, przewidywała tylko pracę indywidualną; o konieczności poszerzenia celów i zasięgu działania mówili zarówno Mickiewicz, jak i Malewski. „Ustawy drugie” przyjęto jesienią 1818 r. wraz z reorganizacją struktury Towarzystwa i podziałem na dwa Wydziały: literatury i nauk wyzwolonych oraz matematyczny, fizyczny i medyczny, co dawało możliwość poszerzenia kręgu oddziaływania. „Ustawy trzecie” zaaprobowane już z początkiem 1819 r., zobowiązywały do jeszcze intensywniejszej pracy, precyzowały cele i mówiły o konieczności powołania nowych towarzystw (Franciszek Malewski). Bezkompromisowa walka z egoizmem, propagowanie altruizmu pozwalały coraz wyraźniej akcentować sprawy walki o niepodległość narodu. Znalazły się one z biegiem czasu w polu widzenia samych organizatorów Towarzystwa. Artykułowane bardzo ostrożnie, sporadycznie dochodziły do głosu w wystąpieniach jego wybitniejszych przedstawicieli. Onufry Pietraszkiewicz już w przemówieniu z 14/26 września

1818    r. wyrażał troskę o sprawy narodowe:

Połączeni węzłem najświętszej jedności, gotujmy materiały na świątynię zgodzie, przyjaźni i cnocie; rzuciliśmy już trwałe zasady, wznośmyż i budowę, a w niej, do morskich podobni rozbitków, złożym ocalone reszty narodowości i nie dopuścim ze szczętem im zaginąć³.

Niezwykle ostrożni w formułowanych programach, o wiele śmielej wyrażali swe myśli w tekstach poetyckich, zwłaszcza Śpiewanych, pełniących wyraźną rolę agitacyjną. Szczególnie odważny w wyrażaniu swych wolnościowych myśli był Jan Czeczot, który na imieninach Adama i Tomasza w grudniu

1819    r. ustami mitycznego Appolla taką wygłaszał charakterystykę Towarzystwa:

Wy pierwsi, poświęcając chwile swe zabawie.

Choć na niesilnej zrazu te gmachy podstawie.

| Tamże, s. 31.