IMGf47

VI KORESPONDENCJA FILOMATÓW

chowało się w żywej jeszcze legendzie konfederacji barskiej i powstania kościuszkowskiego, poświadczonej uczestnictwem i krwią ich dziadów i ojców. Sami zaś młodzi przeżyli najpiękniejszą wiosnę swego życia, rok 1812, kiedy to:

Ogarnęło Litwinów serca z wiosny słońcem

Jakieś dziwne przeczucie, jak przed świata końcem.

Jakieś oczekiwanie tęskne i radosne

y

Wszyscy, pewni zwycięstwa, wołają ze łzami:

..Bóg jest z Napoleonem, Napoleon z nami!”

{Pan Tadeusz, ks. XI, w. 7-9, 69-70)

Krótko jednak trwało upojenie, nadzieje prysły, epopeja napoleońska pozostała tylko „piękną marą senną". Ale wielkie ożywienie wolnościowych nadziei, których byli świadkami we wczesnej młodości, pozostało trwałą zdobyczą ich serc, zobowiązywało do działania. Ogromny wstrząs i przeżycie pochodu Wielkiej Armii przez ziemie litewskie uczyniło z Napoleona idola ich życia. To jemu zawdzięczali sen o wolności. Powrót do szarzyzny politycznej Litwy wcielonej do Cesarstwa Rosyjskiego zobowiązywał tę generację do pracy nad odrodzeniem moralnym, do gotowości ponoszenia ofiar dla kraju, do życia grupowego i duchowego zjednoczenia. Patriotyzm i tęsknoty wolnościowe tkwiły jakby immanentnie w ich myśleniu i działaniu. W swych lekturach przedkładali literaturę „z tezą", literaturę użyteczną społecznie, o zdecydowanych walorach wychowawczych, a zapał patriotyczny ożywiało w nich czytanie Juliana Ursyna Niemcewicza Śpiewów historycznych (1816) czy też popularnego kursu historii Polski, jaki opracowała w swym Pielgrzymie w Dobromilu (1818) ks. Izabela Czartoryska.

Młodzież przyjeżdżająca na studia do Wilna pochodziła w większości z ubogich zaścianków szlacheckich, a jedynym źródłem jej utrzymania była często własna praca urzędnicza lub korepetytorska. Miała ona jednak dość silnie zakodowany w genach, a wyniesiony z tradycji rodzinnej, patriotyzm. Przeżycia

pana Tadeusza przekraczającego próg dworu Soplicowskiego, oglądającego galerię narodowych świętych z Kościuszką, Jakubem Jasińskim czy Tadeuszem Rejtanem, wychowanego w rytmie Mazurka Dąbrowskiego wydzwanianego regularnie przez zegar kurantowy, były również światem ich domowego zacisza. Toteż nic dziwnego, że w niespełna dwa lata od chwili przyjazdu do Wilna Adama Mickiewicza z nowogródzkiego, Tomasza Zana z mińszczyzny, Józefa Jeżowskiego z Humania (Ukraina), czy Onufrego Pietraszkiewicza z lidzkiego (gubernia mińska), doszło 1/13 października 1817¹ do organizacyjnego zebrania Towarzystwa Filomatów. Pierwszymi sygnatariuszami Towarzystwa byli: Józef Jeżowski, obrany prezydentem, Erazm Póluszyński, wiceprezes i kasjer, Tomasz Zan, sekretarz, oraz Adam Mickiewicz, Onufry Pietraszkiewicz i Bruno Suchecki. Celem Towarzystwa miały być ćwiczenia naukowe i udzielanie sobie wzajemnej pomocy. Obowiązywała całkowita równość członków i sekretny charakter stowarzyszenia. Tzw. „Ustawa pierwsza’* Towarzystwa określając sposób bycia zrzeszonych postulowała: „skromność, otwartość, szczerą chęć pożytku, przyjacielską poufałość członków’*². Zespalała tę młodzieńczą organizację przyjaźń, dążenie do naprawy świata, w kwestiach moralno-wychowawczych odwoływano się do bogatej tradycji i wiedzy zwłaszcza francuskiego Oświecenia; program wielkiej edukacji społeczno-moralnej formułował w swych pismach przede wszystkim Jan Jakub Rousseau, wielki moralista zmierzający do odrodzenia ducha i naprawy zmurszałego porządku społecznego, mówiący o konieczności własnego doskonalenia

1

   Podajemy datę dzienną podwójną, gdyż na ziemiach litewskich wcielonych do Cesarstwa, podobnie jak w całym Cesarstwie Rosyjskim obowiązywał tzw. kalendarz juliański starego stylu (pierwsza data), różniący się w XIX w. od kalendarza gregoriańskiego, czyli nowego stylu (druga datai o 12 dni.

2

   Towarzystwo Filomatów, oprać. A. Łucki. Kraków 1924, Bib!. Nar.. S. I, nr 77. s. 3.