IMGf58

XXVIII KORESPONDENCJA FILOMATÓW

zmarłych. Nazywa ich „narodowej sprawy męczennikami” i cha-1 rakteryzu je bliżej jako „spółuczniów — spółwięźniów — spół-wygnańców — za miłość ku Ojczyźnie prześladowanych — z tęsknoty ku Ojczyźnie zmarłych”¹⁸.

Legenda fłlomacka. Do nagłośnienia i uwznioślenia dziejów filomatów i filaretów najbardziej przyczynił się Mickiewicz, który w cz. III Dziadów, pisanych w Dreźnie wiosną 1832 r, „chciał tylko zachować narodowi wierną pamiątkę z historii litewskiej lat kilkunastu”¹⁹. Pisząc swój dramat w tragicznych chwilach, wkrótce po klęsce powstania listopadowego, pragnął poeta pokazać sprawę młodzieży wileńskiej w kontekście trwających od pół wieku zmagań Polaków z caratem, z jego „instynktową i zwierzęcą nienawiścią” 1 nasilającym się, zwłaszcza po r. 1822, dążeniem do „zniszczenia polskiej narodowości”. W rezultacie takiej polityki ziemie polskie, jak pisze Mickiewicz we wstępie do dramatu, „zamknięto i urządzono jako ogromne więzienie”, a „całą administracją nakręcono jako jedną wielką Polaków torturę”. Zdaniem poety najsilniej uderzono w dzieci i młodzież, „aby nadzieje przyszłych pokoleń w zarodzie samym wytępić”. Z uwagi na dobro osądzonych w procesie filomatów poeta przemilcza dążenia niepodległościowe młodzieży, podkreślając jedynie charakter „literacki” zrzeszeń, które rząd przedstawił jako „wyraźny bunt”, aresztując młodzież i powołując trybunały wojenne. „Podejrzanych o polską narodowość" skazano „do min sybirskich, do taczek, do garnizonów azjatyckich”. W ten sposób mówi poeta przede wszystkim o dramacie Braci Czarnych oraz zesłaniu Zana, Czeczota i Suzina. Podkreślając, iż „sceny historyczne i charaktery osób działających skryślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając”, jednocześnie stara się przedstawić epizod filomacki w aurze

18    Zob. też Z. S udoi s ki, „Narodowej sprawy męczennicy”. O adresatach dedykacji „Dziadów" cz. III, „Pamiętnik Literacki" 1998, z. 1.

19    A. M i c k i e w i c z, Dzieła, Wydanie Narodowe, t. III: Utwory dramatyczne, Warszawa 1955, s. 123. Dalej cytaty z dramatu wg tego wydania.

mistycznej czy to charałcteryzując Tomasza Zana, je go niezachwianą postawę, „religijną rezygnację, braterską zgodę » miłość”, czy też pisząc o karze Bożej, jaka spadła na prześladowców. W ten sposób gehennę młodzieży wileńskiej Mickiewicz sakrałizował, przenosił jakby w inny wymiar, zapewniając jej trwałość. Legenda filomacka stała się odtąd ważnym ogniwem w narodowej martyrologii. Opis nastrojów młodych w celi bo-zyliańskiej, opowiadanie Sobolewskiego mówiące o wywózce więźniów krożskich, stale powracający w III cz. Dziadów motyw zsyłki na Północ, czy wreszcie pełen głębokich refleksji osądzających system Ustęp do dramatu, to najmocniejsze akcenty o politycznej wymowie, prowadzące nas ku prawdzie o mechanizmach rządzących Bożym światem.

Filomaci najciężej osądzeni i skazani na Sybir mieli pełną świadomość, iż stanowią ogniwo w dziejach narodowej martyrologii. Potwierdzają to ich poszukiwania dawnych zesłańców, sakralizacja barskiego Sybiraka i nabożne pielgrzymowanie do Wierchuralska na spotkanie z Janem Mieczkowskim. Odnalezienie tej „narodowej relikwii” to zasługa więźniów krożskich, głównie Alojzego Pieślaka, ale do nagłośnienia całej sprawy walnie przyczynił się Jan Czeczot, pisząc Wspomnienie o Janie Mieczkowskim, konfederacie barskim i niewątpliwie kolportując je wśród filomatów wraz z zanotowanymi pieśniami barskimi. W jego ślady rychło wstępuje Tomasz Zan, odwiedzający w 1830 r. Mieczkowskiego.

Historia toczyła się jednak dalej, dostarczając wciąż nowych ofiar, dopełniając Mickiewiczowski wymiar legendy fi-lomackiej. Represje po klęsce powstania listopadowego i nie-ugiętość wciąż nowo zawiązywanych konspiracji czyniły nadał aktualnym dramat Sybiru. Zachowane świadectwa filomackie mówią o dalszych ich kontaktach z zesłańcami z powstania listopadowego, sympatykami Seweryna Krzyżanowskiego. Artura Zawiszy czy Szymona Konarskiego. Rzeczywistość ówczesna, bezustanna walka % przemocą wciąż aktualizowała dramat fi-