IMGp03

które muły się sprawdzić w późniejszych d/.icsię*k>1e-ciach; artykuły pod hasłami, „małżeństwo*, .towarzystwo’', .polityka', mogłyby stanowić odrębne książki, a żadna z nich nic znalazłaby sobie równej wśród publikacji filozoficznych dziewiętnastego stulecia. Książka, która zawierałaby artykuł o „miłości* I od najbardziej niesamowitych, nieprzeniknionych tajemnic {Namtęt ność rut pustyni). poprzez chaos pełen wszelkich uczuć ludzkich, śmiałym lukiem sięgałaby aż po najwzniośty szą miłość anielską, świetnością swojej koncepcji i rozległością zakresu mogłaby zaćmić pewną słynną, napisaną przez innego mistrza książkę pod tym właśnie tytułem. rv W końcu jednak taki słownik Istnieje. To świat postaci V*¹ wplecionych w labirynt zdarzeń; kartkujemy jego stronice, śledząc nić jakiejś niezwykle pomysłowej opowieści Człowiek światowy znajdzie w tych tomach całe mnóstwo złudnych, a przecież tak rzeczywistych sytuacji, które stanowią o życiu towarzyskim. Tysiączne odcienie złego i dobrego traktowania się mężczyzn i kobiet niedostrzegalne zmiany; nieubłagane stopniowanie; cały zakres prawdziwej wytworności, od półwykwintu do prostactwa, a wszystko w najprzeróżniejszych odmianach, cudownym sposobem przepojone żywiołowym człowieczeństwem i namiętnością i chwilami sprowadzone do swojej nicości Człowiek, który goni za zyskiem (a któż nie ma nic do zyskania, zachowania lub stracenia?), znajdzie tu cały swój świat Wieka gna giełdowy, lekarz, który zdobył uznanie, wynalazca, co głoduje, i wynalazca, co odnosi triumf, wielki i mały szalbierz, zbogacony kupiec, dostawca wojskowy, notariusz pośredniczący w interesach, lichwiarz, figurant, fandirc udzielający pożyczek pod zastaw, każdy z nich jest tu przedstawiony nie w jednej, lecz w pięciu, dziesięciu rozmaitych odmianach, I to jakich! z wszystkimi fortelami swojego zawodu, z wszystkimi sekretami i najgłębszą o sobie prawdą. Wśród malarzy utrzymuje się legenda,

I* io, co w Nieznanym arcydziele z niezwykłą subtelno-*14 i znawstwem mówi aę o modelowaniu światłem i cieniem, pochodzi od Ddacroix, prawda łych wypowiedzi wydaje się im zbyt Istotna, aby mógł ją odkryć kio4, kto nie był malarzem, i to wielkim malarzem My# ciel, któremu dano by do ręki Ludwika Lamberta jako monografię myśliciela, może uznać, ze część biograficzna te| książki jest słaba, a realność postaci bohatera raczej wątpliwa, ale gdy zapozna aię z materiałem myśk> wytn, który przynoszą jego listy i notatki, wówczas spoistość tych myśli, żywiołowa siła tego myśliciela okażą hę tak przekonujące, że wszelka wątpliwość dotycz* ca postaci rozwieje się w mgnieniu oka. Bez względu na to. ety uznamy, czy też odrzucimy owe myśli, ową filozo-Rę marzycielskiego idealisty, są to myśli istoty ludzkiej, ten mózg działa! naprawdę Człowiek zaś żonaty, totemu w chwili refleksji wpadnie do ręki Fizjologia wtok żeristm natknie się w tej osobliwej książce, skutkiem jej na poły frywolnego tonu może nieco mniej cenionej niż inne dzieła Balzaka, na kilka stronic głoszących prawdy zarówno subtelne, jak głębokie, które warto wziąć sobie do serca, prawdy prawdziwe, prawdy, co, raz przyswojone, jak gdyby w nas się rozrastają i nie przesufr działać swoją łagodną, promieniującą siłą I nic są 10 bynajmniej jakieś prawdy tajemne. Wypowiada się je tonem światowym, czasem nawet płochym Wplecione w wydarzenia i opisy, stanowią najbardziej uduchowione elementy w tworzywie jakiegoś opowiadana czy powieści Podane są uk, jak gdyby samo życie podawało nam swoją treść w spotkaniach, w klęskach, w narastających namiętnościach, w nagle budzących się nadziejach i olśnieniach, w przesiekach niespodziewanie przebłyskującydt w gęstym fesłe zjawisk. Mamy tu zarazem najbmdzicj namiętny i pełny obraz żyda i najbardziej zdumiewającą, najwnikliwszą filozofię, gotową wziąć za punkt wyjścia wszelki, choćby z poaoru ruj-

95