IMG�82

104 MIROSŁAW STRZYŻEWSKI

rzeczywistości równorzędnej, równoprawnej i konkurencyjnej wobec realnego świata”¹.

Wcześniej, w odniesieniu do literatury niemieckiej i angielskiej, mówił o tym w podobnym tonie Zygmunt Lempicki:

Romantyzm i zjawiska mu towarzyszące oznaczają istotnie dominacją przeżyć literackich, prymat

literatury nad życiem. Książką jest jakby symbolem mchu romantycznego. Ciężar książki przygniata tę generację, tęsknota za nowymi książkami znamionuje ruch romantyczny^{1 2}.

Także świat realny, rzeczywisty, historyczny, sprawdzalny w doświadczeniu i rzeczywistym odczuciu życia, staje się często dla romantyków księgą literacką³. I nie chodzi tu bynajmniej o proste kreowanie życia na wzór literatury, każdorazowe przekształcanie stanu faktycznego konkretnych epizodów biografii w wizję artystyczną. nie idzie tu o jakąś romantyczną manię wszechkreacyjności, czy o trącące patologią bezkrytyczne utożsamianie świata literackiej fikcji, świata książek, bardziej lub mniej zbójeckich, z dzianiem się autentycznych wypadków w określonym czasie i przestrzeni. To oczywiste, że dla romantyka te dwie rzeczywistości są jednością niepodzielną całością zarazem sferą ducha i ciała. Duchem jest sztuka, ciałem empirią a spoiwo łączące obie sfery najpełniej wyraża metafora otwartej księgi, księgi życia i śmierci - jak w niedokończonej powieści Novalisa Henryk von Gfierdmgent Przy tym rzeczywistość historyczna - zauważmy - owa pragmatycznie naznaczona strona życia, częstokroć kształtuje się w rytm literacko-roman-tycznej harmonii pełnej sprzeczności i kontrapunktów, właściwego epoce stylu bycia, romantycznego odczucia świata. Biografia człowieka w dobie romantyzmu, nawet ta najbardziej oddalona od literatury, musi więc przynajmniej w niektórych fragmentach przypominać fikcję artystyczną zogniskowaną wokół „słowa" lub „księgi”. Z lektury dzieł romantyków łatwo „wyrozumieć” (jest to konstatacja oczywista), że „słowo" stanowiło w istocie rodzaj absolutu. „Słowo” determinowało zwykłe codzienne życie wykształconego człowieka w tak poważnym stopniu, że doprawdy trudno to sobie dziś w pełni wyobrazić. Romantyczna kultura słowa i romantyczna obyczajowość rozumiana jako przejawy realnego życia w całej swojej bogatej różnorodności spojone są tedy w niepodzielną całość. Ma tego świadomość lub tylko przeczuwa taki stan rzeczy niemal każdy intelektualista i artysta epoki romantyzmu - pisarz, muzyk, malarz, filozof, esteta, dandys, melancholik, marzyciel. Jak pisze Sergio Givone:

Poezja jest alfą i omegą, początkiem i końcem. Dzieje się tak dlatego, że rzeczywistość jest „poetycka", należy bowiem do sfery wolności, nie zaś konieczności. Wyłania się niczym z otchłani za sprawą nazywającego ją słowa, dzięki duchowemu tchnieniu powołującemu ją do życia’.

Romantyk żył jakby zawieszony w mistycznym słowie-uczuciu pomiędzy oświeceniową wiarą w rozum i naukę, a mającą dopiero nadejść i ostatecznie zwyciężyć ekonomiczo-biologiczną determinantą egzystencji człowieka doby liberalnego kapitalizmu. Romantyzm z filozofią całości, obejmującą wszystkie sfery aktywności człowieka i wszystkie idee przezeń wymyślone - nie atomizuje, nie rozprasza, unika relatywizmu w imponderabiliach, tropi zasadę główną (ducha, uczucie, absolut), śledzi eschatologiczny porządek wszechświata, poszukuje mechanizmu, który ustala sens ludzkiego bytowania i uzasadnia aktualny stan cywilizacji. „Całość” jest bez wątpienia paradygmatem rozumienia świata romantycznego^{4 5}, co w zasadniczy sposób wpływa na sztukę i egzystencję. Życie romantyka, bez względu na jego indywidualną świadomość i tożsamość ideowo-filozoficzną -stanowi splot wydarzeń, bardziej lub mniej przypadkowych, zawsze jednak zależnych od ducha epoki i obowiązującego w niej specyficznego kodu myślenia i działania, narzucających się każdemu człowiekowi bez wyjątku, nawet najbardziej zatwardziałemu w swych przekonaniach racjonaliście czy agnostykowi. Jednym słowem, żyjąc w romantyzmie - człowiek przejmował jego cząstkę. Egzystując w tej epoce, realizował (choćby a rebours) własną część owej wielkiej całości. Jego istnienie, czy tego chciał czy też nie, poddane było jak nigdy wcześniej bezwzględnej presji czasu, niweczącego i deaktualizującego wszystko to, co wyłamywało się z porządku romantycznego, o czym gorzko przekonali się np. klasycy warszawscy, i nie tylko oni.

Może się niekiedy wydawać, iż życie romantyka to w istocie biografia romantycznego bohatera literackiego - tak bardzo te dwie pozornie niezależne sfery nakładają się wówczas na siebie. Znane są zresztą przypadki (wcale liczne) kreowania własnej biografii na wzór Wertera czy Gustawa-Konrada, a przynajmniej utożsamiania się z nimi w sferze ducha. Jednak niekoniecznie tak jest w każdym „życiopisaniu”. Zdarza się bowiem, że realne przypadki biografii jednostkowej same układają się w księgę literacką bez woli sprawcy. To życie właśnie wyznacza mu jakże często „romantyczny bieg”, choć sam podmiot nie zawsze chce w nim uczestniczyć.

O przykłady nie będzie trudno. Malczewski, Słowacki, Krasiński, Gosławski, Ujejski, poniekąd Norwid. Ich życie sprawdza się w porządku literatury, a poezja przez nich tworzona wyjaśnia się w poważnym stopniu przez doświadczenie egzystencjalne, które rozumiem w tym przypadku jako świadome modelowanie i przeżywanie własnego losu. Przy tym za Jarosławem Markiem Rymkiewiczem

1

• M. Piwińska. Tle wychowanie. Fragmenty romantycznej biografii. Warszawa 1981, s. 211-212.

2

   Z. Lempicki, Świal książek i świat rzeczywisty. Przyczynek do ujęcia romantyzmu, przel. 0. Dobijanka, w tegoż: Wybór pism. oprać. H. Markiewicz, 1.1: Renesans. Oświecenie, Romantyzm i inne stadia z historii kultury, Warszawa 1966, s. 341.

3

   Bogactwo symboliki i metaforyki „księgi" od starożytności po twórczość Goethego przedstawia E R. Clirtras w rozdziale XVI (Książka jako symbol) monografii Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, przel. i oprać. A. Borowski, wyd. II. Kraków 1997, s. 309-357.

¹¹ Zob. W Trzeciakowski, Księga jako uniwersalny symbol w romantycznej powieści inicjacyjnej: „Heinrich von Ofterdingen ". w; Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, pod red. W. Gutowskiego i E. Owczarz. Toruń 2003, s. 45-53.

4

⁷ S. Givone, Intelektualista, w: Człowiek romantyzmu, pod red. F. Furela, z włoskiego przel.: J. Łukaszewicz, J. Ugniewska, Warszawa 2001, s. 250.

5

Zob. L. Miodoński, Całość jako paradygmat rozumienia świata w myśli niemieckiej przełomu romantycznego. Analiza wybranych problemów, Wrocław 2001.