IMG�84 (2)

108 MIROSŁAW STRZYŻEWSKI

ograniczonych mimo wszystko perspektyw rozwoju i możliwości zastosowań w procesie badania konkretnych tekstów, pełniąc role wielce pomocne, ale w ostatecznym rozrachunku tylko czysto „usługowe". Jednak z perspektywy badań nad romantyzmem trudno do końca zgodzić się z zawężającymi postulatami Marii Żmigr odzkiej czy badacz)' z kręgu strukturalizmu (zwłaszcza Janusza Sławińskiego)¹⁴, którzy biografię autora traktują jako dodatkową wiedzę o zakresie ograniczonym, przydatną do ukazywania tylko tych faktów z życia pisarza, które wpłynęły znacząco na kształt dzieła¹⁵. Do rozpoznania „biograficznej strony” epoki romantycznej pasują raczej uwagi Jana Józefa Lipskiego, który po wydaniu swojej znanej i cenionej monografii

0    Janie Kasprowiczu stwierdził m.in.:

Otóż nic ma [...] takich badań historycznoliterackich, które mogłyby naprawdę ograniczyć się i odnieść wyłącznie do tekstu. Im historia literatury jest bardziej historią literatury, im bardziej musi odejść od czystych modeli teoretycznoliterackich, tym jest to oczywistsze. [Historia literatury sensu siricia] bada pewien wyróżniony fragment kultury — i nie może obyć się bez szerokiego uwzględnienia transcendentnego kontekstu, w którym literatura egzystuje¹⁶.

Człowiek bez biografii - konstatacja jakże banalna - w kulturze po prostu nie istnieje, bez względu na uzurpacje formalistów czy struktura!istów. W procesie poznawania literackiej strony epoki nie można więc obyć się i bez solidnej oraz możliwie pełnej wiedzy o biografii pisarza. To prawda oczywista, może trącąca myszką, jednak zyskująca dziś nowych zwolenników, a kwestionowana bodaj tylko przez dogmatyków poststrukturalizmu, ewentualnie modnych dekonstrukcjonistów.

1    choć nikt dziś przy zdrowych zmysłach nie pragnie powrotu do anachronicznych uzurpacji monograficznych typu „życie i twórczość”, pokutujących jeszcze na obrzeżach wątpliwej publicystyki literackiej lub marnego popularyzatorstwa, w nauce o literaturze biografistyka zyskuje dziś nowe prawa i nowe znaczenia, stając się nie tylko uzupełnieniającym ogniwem procesu badawczego takiego czy innego zespołu faktów i zjawisk literackich, ale i często swoistym kluczem do epoki, w jakiej przyszło tworzyć poecie. Aktualna jest w tej mierze dawna obserwacja J. Sławińskiego, który mówiąc o pewnym „wykroju” biograficznym przydatnym do badań dla historyka literatury, miał na uwadze:

(...) kształtowanie się tego wymiaru przestrzeni życiowej pisarza, który odpowiada procesowi jego sytuowania się w kulturze literackiej danego czasu i środowiska. Chodzi o proces wchodzenia twórcy w zastane systemy kultury literackiej, urządzania się wśród nich, przemieszczania się w ich obrębie, dynamizowania ich i reorganizowania¹⁷.

¹ Zob. i. Sławiński. Myśli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu historycznoliterackiego, w tegoż: Próby teoretycznoliterackie, Warszawa 1992, s. 138-157 (pierwodruk - 1975); M. Żmigrodzka, Osobowość i życie pisarza w monografii historycznoliterackiej, w zbiorze: Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, pod red. II. Markiewicza, J. Sławińskiego, Kraków 1977, s. 80-99; Biografia -geograjia- kultura literacka, pod red. J. Ziomka, J. Sławińskiego, Wrocław 1975.

¹⁵ Zwrócił na to uwagę Z. Łapiński, op. cii., s. 132-133.

" JJ Lipski. Osobowość twórcza, w zbiorze: Problemy teorii literatury, seria 3: Prace z lat 1975-! 984, wybór H. Markiewicz, Wrocław 1988, s. 381.

¹⁷ 1. Sławiński, op. cit., s. 154.

Bez wątpienia należy zgodzić się, że nie wszystkie fakty biograficzne są nam do historycznoliterackiego życia bezwzględnie potrzebne, ale trzeba też przyjąć i takie oto założenie, iż poszczególne epoki literackie wymuszają niejako inny stosunek do zagadnienia biografii pisarza. Nie daje się tu znaleźć jednolitej miary. Garść ocalonych faktów z życia Jana Kochanowskiego, Jana Andrzeja Morsztyna, a także Ignacego Krasickiego i Stanisława Trembeckiego, bez konieczności ich interpretacji czy nadmiernego eksponowania, wystarcza i świetnie wpisuje się w przestrzeń rodzimego renesansu, dworskiego baroku i czasów oświecenia, wyznających inną skalę wartości w obrębie innego paradygmatu kulturowego, niż to było w czasach romantyzmu. Wartości i sensy literackie w dawnych okresach są integralne, wyrastające z tradycji i konwencji, i nienaruszone kreacją podmiotowości autora. Ale gwałtowne zerwanie z poetyką normatywną u progu romantyzmu oraz głębokie przekształcenia indywidualizujące wszystkie elementy procesu kulturowego (w tym stosunek do życia pisarza) otwierają z konieczności inną perspektywę badawczą, która zobowiązuje historyka literatury do zwrócenia baczniejszej uwagi na organiczny związek dzieła z życiem poety, i żadna współczesna nam miara lub doktryna teoretyczna temu nie może zapobiec. Tym bardziej, że biografia artysty staje się jednym z głównym tematów literatury, od czego nie sposób uciec. W romantyzmie życie i twórczość — podkreślmy raz jeszcze - stanowiły w istocie nierozerwalną całość, a życie kształtowane było przez poetę nieraz świadomie, zgodnie z duchowymi i literackimi prawami epoki (przykład Byrona, Krasińskiego, po części Słowackiego), co implikuje konieczność przyjęcia tezy o autonomicznej wartości biografii w romantyzmie i zastosowania w jej badaniu odrębnych narzędzi.

*

Sądzę, że należy badać romantyczną biografię tak, jak chcieli tego sami romantycy, czyli jak otwartą „księgę życia”, dzieło semiotyczne pełne uniwersalnych archetypów i symboli właściwych tej epoce, jako znak czasu, a więc dokument, ale nie tylko w znaczeniu archiwalnym, również w wymiarze her-meneutycznym. Romantyzm bowiem, jeśli nie chcemy zagubić jego istotnych cech, wymusza niejako taką właśnie — nazwijmy to - filologiczno-hermeneutyczną metodę opisu. Sięganie do źródeł, rekonstrukcja zdarzeń, rozpoznanie całości i em-patyczne utożsamienie się (w duchu staroświeckiego Diltheya) z przedmiotem badań - dają pewną (choć zapewne ograniczoną wieloma barierami) gwarancję, że zbliżamy się oto do rozumienia epoki, którą opisujemy, podczas gdy jej nadmierne strukturalizowanie i porządkowanie hierarchiczne bez wątpienia oddala nas od jej istoty duchowej. Biografistyka staje się wówczas wraz z historią literatury i historią idei równoprawnym przedmiotem dociekań, kolejnym, choć swoistym tekstem literacko-kulturowym, nie zaś marginalnym czy uzupełniającym wykładem; nadto nie musimy się też obawiać, że wpadniemy w pułapkę łatwego popularyzatorstwa. wszak nasze enuncjacje muszą tkwić bezpośrednio w epoce oraz dokumentach