DSC06153

LXIt WSTĘP

przede wszystkim perspektywą obserwatora rozumianą w sensie dosłownym jako ograniczony krąg rzeczywistości objęty wzrokiem danej postaci. Świat Ziemi obiecanej nie jest przedmiotem opowieści lecz obserwacji, jest bardziej pokazywany niż opowiadany, Akt patrzenia zapewnia mu konkretność, bliskość, jcdno-razowosć. Ulice, place, fabryki, wnętrza domów zostają nam ukazane dzięki bohaterom — przewodnikom. Pełnia oni funkcje reflektorów, których światło..wydziera ciemności niewielki wycinek świata. Każdy, nawet najdrobniejszy przedmiot, jaki zostaje nam przedstawiony, jest obiektem obserwacji bohatera. Większe partie opisów zawsze zaopatrzone są we wstępy w rodzaju „Maks spoglądał z podziwem” lub „Welt patrzył przymrużonymi oczami”. Niekiedy jest to spojrzenie zwrócone ku przedmiotowi z wyraźną intencją oglądnięcia go, gdy np. Borowiecki bierze do ręki wazonik, który zachwycił go rysunkiem kwiatu, lub gdy Trawińscy pochylają się nad przysłaną właśnie z Włoch mozaiką. Często jednak zdarza się, że wycinek rzeczywistości, jaki znalazł się w polu widzenia bohatera, dociera do niego raczej jako coś obojętnego czy nawet niepożądanego. Jeden z opisów Piotrkowskiej rozpoczyna się zdaniem „Patrzył [Welt] na ludzi i na miasto tępym wzrokiem zamyślenia” (s. 127). Inny obraz tejże ulicy otrzymujemy z perspektywy Borowieckiego, który topił spojrzenie w ..chaosie kominów, majaczących w ciemności”, ale tak był zaabsorbowany pianami na przyszłość, że „zapomniał prawie, gdzie jest i dokąd idzie” (s. 11, 12).

Operowanie perspektywą postaci jako prostą metodą zmiany punktu obserwacji i zdynamizowania obrazu świata przedstawionego Wykorzystał Reymont w komponowaniu całych scen. Np. kiedy po wzmiance „stał spokojnie pod ogniem lornetek i spojrzeń. jakie w niego uderzały ze wszystkich stron teatru” <s 45) następuje pierwszy dokładny opis wyglądu Borowieckiego, a zaraz po „Patrzył dosyć wyniośle na teatr zalany światłem i na tę barwną, błyszczącą brylantami publiczność” (s. 46) — opis tejże widowni.

Ten przykład wskazuje wyraźnie, jak ściśle w święcie powieści łączy Reymont sytuację patrzenia na coś lub na kogoś z sytuacją „bycia widzianym”. Spojrzenie, które odgrywa w Ziemi obiecanej lak wazną rolę, zostałó Jkkby óa rfóWó riflkiyfe przez modernizm jakoTSTÓTtfV'~ćhwyt TiTeracki. Proza młodopolska w śzczegótiiy sposób zwróciła uwagę na walor ekspresywny wzroku: oczy bohaterów powieści Żeromskiego były często jednym z podstawowych środków wyrażania stanów emocjonalnych. Berent i Przybyszewski nadawali spojrzeniu swych postaci siłę niemal demoniczną. Autor Ziemi obiecanej nie wyposaża swych bohaterów w nadnaturalne wTaścfwoścTS^jiźenia, pełni ono jednak często funkcje zastępcze w układach relacji między partiferaml dialogu. Reymont właściwie nie zna gestu, nie podchwytuje 'dróbnyćTT odruchów, każde poruszenie postaci jest już działaniem. Otóż substytutem uzupełniającym ten brak gestu jest właśnie spojrzenie. Sieć spojrzeń w szczególny sposób opłata bohaterów i łączy ich ze sobą. W powieści, która wydaje się „przegadana”, znajdujemy wiele scen, w których nie pada żadne słowo, choć wiele zostaje powiedziane. Wystarczy przypomnieć niemą scenę spotkania Likiertowej z Borowieckim czy wymianę obrączek zaręczynowych między Anką i Karolem. Oczywiście mowa spojrzeń, mowa bez słów należy do tradycyjnej retoryki miłosnej i tutaj Reymont nie wychodzi poza stereotypy literackie. Warto zwrócić uwagę, iż swoistym „mistrzem konwencjonaino-śd” okazuje się on w charakteryzowaniu i waloryzowaniu postaci poprzez wygląd oczu. Oczy robotników pracujących w farbiami są „wypalone orgią barw”, oczy Szteimana, urzędnika kantoru, są blade ,jakby wygryzione atramentem”. Kolor błękitny porcelanowym oczom Mady Muller nadaje wyraz naiwności, dobrym oczom Homa — znamię uczciwości. Bure, „podobne do