imh489

54 !',wii Wideł

Z kolei wysoki poziom spolee/.nej kompetencji dziecka podnosi jakość pełnienia roli socjalizacyjnej przez matkę. W obliczu rozwodu dzieci często reagują niewłaściwym i nieposłusznym zachowaniem, co zmniejsza wsparcie i wzmaga represje ze strony rodzica. Taką zależność określa się jako wzajemnie pogarszający się cykl (Hetherington, M. Cox, R. Cox 1978). Jest ona modyfikowana przez płeć dziecka. Badania wykazują, że rozwie-dzeni rodzice kierują więcej sankcji oraz negatywnych i niekontrolowanych zachowań pod adresem chłopców niż dziewczynek. Z drugiej strony chłopcy częściej niż dziewczęta przejawiają w stosunku do nich reakcje niewłaściwe i nieustępliwe (Hetherington, M. Cox, R. Cox 1978; Waller-stein, Kelly 1980).¹

Chociaż badania wykazują, że zmiany w realizacji zadań wychowawczych przez rodziców-opiekunów będą miały bezpośrednie konsekwencje dla społecznej kompetencji dziecka, teoria stresu sugeruje, że mogą mieć' one także wpływ' pośredni — oddziałując na percepcję kryzysu rozwodowego przez dziecko.

Sytuację rodziców-opiekunów i ich relacje z dzieckiem w istotny sposób określają również zmienne nazywane przez teoretyków stresu „możli-; wościami przeciwdziałania kryzysowi". Należą do nich: zewnętrzna pomoc, osobiste zdolności rodzica-opiekuna oraz zdolności „regeneracyjne" rodziny/ czyli jej potencjał do odrodzenia się po kryzysie. Wsparcie z zewnątrz odnosi się do stopnia podtrzymania i pomocy w wykonywaniu'; zadań ekonomicznych, opiekuńczych, wychowawczych i emocjonalnych/ jaką samotni rodzice otrzymują od przyjaciół, krewnych czy instytucji Zwiększa ono pozytywne nastawienie' kobiet wobec samych siebie i ich sytuacji życiowej oraz ułatwia spełnianie roli rodzicielskiej (Brand wein/ Brown, Fox 1974; Weiss 1975; Coletta 1979; Longfellow 1979; Spanier, Casio 1979)² Osobiste uzdolnienia rodzica-opiekuna (Goode 1956; Bloom,

Wliite, Asher 1979) obejmuj.}: zaradność, umiejętność nawiązywania nowy, h związków społecznych, wysoki poziom wykształcenia, znaczący ilu. li ód, dojrzałość emocjonalną, nietradycyjne postawy wobec ról przypisywanych płci, zdolność identyfikacji nagradzających aspektów nowych ml Znacząca pomoc zewnętrzna oraz wysoki poziom uzdolnień rodziców s|'lawujących opiekę nad dzieckiem redukują stopień niezgodności pełnio-nyi h przez nich ról rodzinnych po rozwodzie i tym samym zmniejszają li li podatność na stres związany z odejściem partnera.

Teoretycy stresu twierdzą, że w czasie kryzysu rodzina często prze-iluul/.i od fazy dezorganizacji do ponownego dostosowania się. Również lnu lania nad rozwodem wskazują, że po początkowych porażkach w pełnieniu ról wychowawczych rodzice-opiekunowTe często powracają do wt /rśniejszego poziomu osiągnięć*, a dzieci, które przed rozwodem wykazywały wysoki poziom psychologicznego i interpersonalnego przystosowania, w znacznym stopniu „dochodzą do siebie" w rok lub dwa po kiy/ysie (Hetherington, M. Cox, R. Cox 1978; Wallerstein, Kelly 1980). Unlalenia te sugerują, że początkowe zdolności rodzica-opiekuna do prawu Iłowego pełnienia ról wychowawczych oraz wysoki poziom społecznej kompetencji dziecka przed rozwodem mogą służyć jako ukryte zdolności, klnie wspierają „siłę regeneracyjną" relacji rodzic-dziecko. Te zdolności i egeneracyjne" pomagają w ustaleniu mniej dramatycznej definicji kryzysu przez dziecko i rodzica-opiekuna.

Model G.W. Petersona pokazuje, że wpływ załamania się małżeństwa ind/.iców na dziecko jest złożony i trudny do jednoznacznej oceny. Nie-kluie dzieci z rodzin rozbitych wykazują bowiem trwałe zaburzenia rozwojowe, inne natomiast pokonują stres rozwodowy nie ujawniając problemów z przystosowaniem.

1

Istotną zmienną w tej sekwencji wydaje się również wiek dziecka, pominięty przez Petersona. Różne aspekty stosunków rozwiedzionych matek z dziećmi są ważn: dla różnych grup wiekowych dzieci. Dla przystosowania dziecka w wieku przedszkolnym największe znaczenie zdają się mieć: organizacja domu, autorytatywna kontrola połączona z wymaganiami w zakresie edukacji i dojrzałości. Z kolei małe dzieci mają większe trudności niż dzieci starsze z samokontrolą i uporządkowaniem swojego zmieniającego się życia, a zatem wymagają one większej kontroli zewnętrznej w czasie stresu i zmian w rodzinie (Longfellow 1979; Hetherington 1981).

2

Role systemów wspierających G.W. Peterson analizuje jedynie w odniesieniu do matki, pomijając ich bezpośredni wpływ na dziecko. W literaturze ustalono, że dzieci starsze zdolne są ograniczyć stres do terenu rodziny oraz wykorzystać rówieśników i szkolę jako źródła informacji, satysfakcji i wsparcia (Hetherington 1981; Wallerstein, Kelly 1980). Potwierdzenie własnej wartości — kompetencji i samokontroli stanowi ważną funkcję rówieśników i szkoły. Pozytywne relacje z nauczycielami i rówieśnikami oraz właściwe środowisko szkolne i sąsiedzkie może w pewien sposób łagodzić skutki •iiii-iiijących relacji rodzinnych (Hess, Camara 1979). Z ustaleń E.M. Hetherington (1981) wynika, iż w fazie kryzysu następującej po rozwodzie rodziców dzieci wykazywały najlepsze przystosowanie w układach szkolnych, których struktura jest określona, a wszelkie czynności toczą się wg regularnego planu. W dodatku opieka, serdeczność i wspar-i U* nauczycieli oraz ustalenie obowiązków dziecka wpływają na pozytywne przystosowanie. Związki między przystosowaniem a cechami szkoły były wyraźniejsze u dzieci nul/u ów rozwiedzionych niż u pozostałych dzieci. Dobroczynnie działające cechy M/knly podobne są do cech dyscypliny rodzicielskiej — autorytatywnej kontroli, konsek-ivi'in |i, dojrzałych żądań, które to cechy związane są z rzadkim występowaniem zachowań nieposłusznych w domu. Określona struktura otoczenia wydaje się szczególnie wa/iiii dla małych dzieci przechodzących stres. Mniejsze ma to znaczenie dla dzieci ule/eHllosowanych, a także starszych, które są w większym stopniu zdolne do zbudowania własnego otoczenia.

W większości rozwodzących się rodzin w pierwszym roku po rozwodzie następuje okres, gdy matka jest załamana, zajęta sobą, kapryśna, bezradna i nieskutecznie apodyktyczna w wychowywaniu dzieci (Hetherington, M. Cox, R. Cox 1978).