Markiewicz 4

20 FENOMEN RZECZYPOSPOLITEJ?

państw uformowanych w Średniowieczu; Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i państwa Zakonu Krzyżackiego. Każde z nich wnosiło inne tradycje polityczne, inne instytucje, inny dorobek cywilizacyjny. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów wszystkie te trzy tradycje, nie wspominając o innych, musiały się ze sobą spotkać i utworzyć ciekawy twór polityczny.

Dziedzictwo polityczne Królestwa Polskiego charakteryzowało się silną polityczną pozycją szlachty. Już w XIV wieku zaczął się kształtować samorząd lokalny szlachty polskiej oraz związane z nim sądownictwo. W zasadzie od przywileju koszyckiego przez cały wiek szlachta zwiększała swoją pozycję w państwie, otrzymując szereg nowych przywilejów. Nie jest tu miejsce na ich wyliczanie, ale podkreślić należy przede wszystkim to, że otrzymała podstawowe prawa obywatelskie, zabraniające więzienia i konfiskaty dóbr bez wyroku sądowego. Ponadto miała płacić podatki tylko po wyrażeniu swojej na to zgody. Należy także podkreślić, że szlachta polska utrzymała w stopniu nienaruszonym immunitety na swoje dobra nadane im jeszcze w średniowieczu. Na terenie Królestwa Polskiego nie było takich kataklizmów jak w Europie Zachodniej, mam na myśli wielkązarazę dżumy* czykrwawe wojny jak woj na stuletnia, czy wojna dwóch róż, która zniszczyła starą szlachtę angielską. W Królestwie Polskim panował pokój od czasu panowania Kazimierza Wielkiego, a wojny prowadzone poza granicami, były okazją dla zdobywania nowych przywilejów. Królowie polscy często wykorzystywali szlachtę jako przeciwwagę dla potęgi możno władco w. Wystarczy tylko przypomnieć drogę jaką przeszedł Aleksander, od przywileju mielnickiego do Konstytucji „nihil novi”. W końcu piętnastego stulecia szlachta chciała wywierać coraz większy wpływ na politykę i ustrój państwa. Wielu synów szlacheckich kształciło się na Akademii Krakowskiej, gdzie dominowały wtedy popularne w całej Europie teorie prawno--polityczne mówiące o wolnościach stanowych i nadrzędności prawa nad wolą monarchy. W tym czasie w Wielkopolsce wokół rodu Kurozwęckich, powstaje stronnictwo, które pragnie ograniczyć władzę możnowładztwa, poprzez zwiększenia roli sejmików i powstałej w tym czasie izby poselskiej. Wystarczy wymienić takich ludzi, jak Jan Łaski, Ambroży Pampowski i inni, którzy dadzą podstawy pod rozwijający się później ruch egzekucyjny.

Wielkie Księstwo Litewskie na początku XVI stulecia było państwem bardziej podobnym do Wielkiego Księstwa Litewskiego niż do królestwa Polskiego. Podstawową różnicę stanowiła wielka potęga możnowładztwa, które było oddzielone przywilejami prawnymi od reszty szlachty (bojarstwa). Wielcy Książęta Litewscy starali się równoważyć wielką potęgę rodów litewskich (wyznania katolickiego i wywodzących się z etnicznej Litwy), nadawaniem przywilejów prowincjom ruskim, na których czele stali kniaziowie (prawsławni Rusini). Krzysztof Pietkiewicz pisze, że już za panowania Aleksandra cały zarząd lokalny w dzielnicach ruskich znajdował się w rękach miejscowej arystokracji”¹⁰. Pozycja możnowładztwa opierała się nie tylko na przewadze

^l#K Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka, Poznań 1995, s.75.