nowicka 3

46 Rozdział 2. Podstawowe pojęcia antropologii

Rozwijając się już półtora stulecia, antropologia stworzyła zespół pojęć, które okazały się potrzebne zarówno do całościowego badania kultury, jak i do studiów nad konkretnymi kulturami. Analiza materiału etnograficznego, snucie teoretycznej refleksji czy choćby wprowadzenie do owego materiału pewnego ładu wymagały stworzenia przez antropologię elementarnych narzędzi badawczych. Antropologia rozwijała się równocześnie z innymi naukami społecznymi (w tym głównie z socjologią), które stykały się z podobnymi problemami. Część pojęć antropologia ukształtowała niejako równolegle z analogicznymi lub identycznymi pojęciami z innych nauk, część zaś przejęła w gotowej postaci, na przykład od socjologii, która w większym stopniu wyrosła z refleksji teoretycznej i dysponowała większym doświadczeniem w zakresie tworzenia pojęć ogólnych. Dziś znaczna część pojęć używanych przez antropologów pokrywa się z pojęciami używanymi przez socjologów; należą do nich na przykład: „rola społeczna", „pozycja”, „status”, „prestiż”, „grupa społeczna” czy „świadomość społeczna”. W powszechnie dostępnych podręcznikach socjologii znajdujemy szczegółowe rozważania nad tymi pojęciami - podstawowymi dla opisu życia społecznego - toteż w niniejszym opracowaniu zostaną one pominięte, mimo że wchodzą do ustalonego słownika antropologii.

Podstawowe problemy związane ze stosowaniem ogólnych kategorii pojęciowych antropologia dzieli z. innymi naukami społecznymi. Jednym z tych problemów jest nieostrość i niejednoznaczność pojęć będących w stałym użyciu. Inny problem wiąże się z określaniem zupełnie innymi terminami dokładnie tych samych zakresów znaczeniowych; często prowadzi to do sporów, a także do nadmiernego rozwoju terminologii o charakterze żargonu. Te jałowe spory stanowią przyczynę marnotrawienia wysiłków uczonych. W sytuacji nieostrości i niejednoznaczności terminologicznej poszczególni autorzy muszą ustalać znaczenie pojęć, którymi posługują się w swoich pracach. Stało się już tradycją rozpoczynanie badań od definiowania na ich użytek poszczególnych pojęć.

W rozdziale tym ograniczę się do omówienia pojęć najogólniejszych, absolutnie podstawowych dla antropologii. Przy ich omawianiu niezbędne będzie podjęcie wielu problemów interpretacyjnych, gdyż w antropologii, podobnie jak w innych naukach o człowieku, spory pojęciowe kryją w gruncie rzeczy głębokie dylematy teoretyczne. Przedstawię zatem ustalenia co do zakresu poszczególnych pojęć, charakterystykę sposobów ich używania w praktyce badawczej oraz analizę pożytków płynących z ich zastosowania. Wiele pojęć bardziej szczegółowych, dotyczących analizy poszczególnych dziedzin kultury i życia zbiorowego, takich jak egzogamia, matrylinearyzm, matrylokalizm itd., zostanie omówionych w Części Ii, w rozdziałach poświęconych sprawozdaniom z antropologicznych badań różnych dziedzin życia.

1. Kultura

Pojęcie „kultura” jest dziś centralne dla antropologii, a w toku jej formowania się w osobną dyscyplinę odegrało podstawową rolę. Sformułowanie przez Edwarda B. Tylora w 1871 r. definicji kultury przyczyniło się w poważnym stopniu do ustalenia zasięgu zainteresowań i sposobu podejścia kształtującej się właśnie dziedziny naukowej. Ta historycznej wagi definicja brzmiała: „Kultura, czyli cywilizacja w szerokim etnograficznym sensie, jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia,, sztukę, moralność, prawo, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa” (1896-98: 1). Mimo że zarzuca się jej, że ma charakter po prostu wyliczający, to jednak trzeba podkreślić, że pojawił się w niej po raz pierwszy eocpressis uerbis opisowy, a nie oceniający punkt widzenia.

Zmiany w pojmowaniu pojęcia „kultura” stanowiły podstawę i symbol rozwoju antropologii. Poniższa charakterystyka tego terminu zawiera te informacje i opinie, co do których uczeni są w zasadzie zgodni i które powtarzają się we wszystkich prawie definicjach.

1.1. Wartościujące i niewartościujące rozumienie kultury

Ważnym etapem rozwoju antropologii było pojawienie się neutralnego, nieoceniającego pojęcia kultury. Wprowadzało ono opisowy punkt widzenia do badania rozmaitości kultur, stanowiąc zarazem niezbędne narzędzie badawcze. Wartościujące pojęcie kultury, dominujące w XIX w. i ciągle w życiu potocznym stosowane, zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich, ldasyfikowało je jako wyżej lub niżej stojące, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy „kulturalne”. Kultura była pojmowana jako zjawisko kumulujące się i narastające w toku dziejów, stopniowalne. Badacze posługujący się takim pojęciem kultury zakładali, że najwyższy stopień rozwoju osiągnęła ona w cywilizacji europejsko-amerykańskiej. Dzisiejsza antropologia zdradza daleko idącą awersję do tego rodzaju klasyfikowania kultur, kojarząc między innymi punkt widzenia XIX-wiecznych antropologów ze światopoglądem kolonialnym, poszukującym usprawiedliwienia dla politycznej ekspansj: cywilizacji zachodniej.

W znaczeniu niewartościującym, będącym dziś wyróżnikiem myślenia antropologicznego, kultura to zespół Wielu zjawisk, których wzajemne powiązania, uwarunkowania i oddziaływania mogą być opisywane i analizowane lecz nigdy nie wartościowane. Również w języku potocznym coraz bardziej za damawia się, oprócz tradycyjnego, wartościującego pojęcia kultury, także po jęcie ściśle opisowe. Wyraża się to w zmianach w języku polskim. Otóż obol wartościującego przymiotnika „kulturalny”, pochodzącego od wartościujące go pojęcia kultury, zadomowiła się już nie tylko w języku naukowym form: przymiotnikowa „kulturowy”, pochodząca od opisowego pojęcia kultury W słowach „kulturalny” i „niekulturalny” zawiera się pochwała lub nagana a zarazem pewna informacja o tym, co jest podstawą tego rodzaju oceny. Kul tura w tym sensie wiąże się z ogładą w kontaktach międzyludzkich ora: z określonym stosunkiem jednostki do pewnych wysoko cenionych dóbr, za