nowicka 6

52 Rozdział 2. Podstawowe pojęcia antropologii

kulturowych nie należy więc pot na czole biegnącego człowieka, mocz, który musi co jakiś czas oddawać, ale sposób wycierania czoła chustką trzymaną w kieszeni czy sposób korzystania z określonego rodzaju ustępu. Również przyczyny, dla których w organizmie ludzkim zostaje uruchomiony biologiczny mechanizm wydzielania się potu lub przyspieszonego gromadzenia się moczu w pęcherzu, mają podłoże kulturowe. Człowiek, który przekracza kulturowe tabu obawia się nadprzyrodzonych konsekwencji swojego czynu, poci się. Sam biologiczny mechanizm wydzielania potu nie jest wyuczony, lecz przekazany genetycznie, uruchamiany bywa jednak często z przyczyn kulturowych. Do kultury należy sposób oddawania perspektywy w malarstwie i rzeźbie, a nie zdolność widzenia głębi przez oczy człowieka.

Sposoby uczenia się kultury mogą przybierać rozmaite formy. Można się uczyć kultury w sposób celowy i świadomy, ale także w sposób nieintencjonal-ny, a nawet nieświadomy. To uczenie się może być wynikiem biernego naśladownictwa lub świadomego instruktażu.

Pozostało nam jeszcze ustalenie, co może być przedmiotem społecznego, czyli pozabiologicznego przekazu. Są to przede wszystkim wiedza, informacje o rzeczach i ludziach, czyli o sposobie działania świata, oraz wartości, czyli normy wskazujące właściwe w określonych sytuacjach sposoby zachowania, myślenia lub przeżywania. W gruncie rzeczy do kultury może należeć wszystko, czego człowiek może się nauczyć. Wspomniany już Philip Bagby wszystkie te zjawiska nazywa zachowaniami, przy czym dzieli je na zachowania zewnętrzne i wewnętrzne. Te pierwsze są łatwo obserwowalne, drugie zaś są trudniej dostępne, gdyż zachodzą w psychice jednostek i mogą być obserwowane lub przekazywane tylko pośrednio.

1.4. Istotne cechy zjawisk kulturowych

Istnieje wiele cech zjawisk kulturowych, które nie zawsze lub wręcz rzadko wchodzą w skład definicji, choć wytyczają kierunki i możliwości badania tych zjawisk. Teorie antropologiczne różnią się między sobą akcentowaniem różnych wymiarów kultury.

Kultura ma wymiar czasowy Kultura rozumiana w sensie zarówno atrybutywnym, jak i dystrybutywnym charakteryzuje się rozciągłością w czasie. Kultura rozumiana w sensie atrybutywnym, jako cecha ludzkości, Zmieniała się, rozwijała i kumulowała w miarę upływu czasu. Doświadczenia kulturowe ludzkości gromadziły się nabierając nowych jakości. Również w sensie dystrybutywnym kultura jako zbiór cech określonej zbiorowości istnieje zawsze w planie czasowym: rozwija się, przeżywa rozkwit i upadek, ma swoją historię. Pierwsze teorie antropologiczne, powstałe na gruncie myśli ewolucjonistycznej, skupiły uwagę na aspekcie czasowym rozwoju kultury w sensie atrybutywnym.

W końcu wieku XIX zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych powstała tzw. szkoła historyczna, której badania koncentrowały się na analizie dziejów poszczególnych, konkretnych kultur.

Zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie; kontynuacja dorobku zbiorowego grupy jest przedmiotem świadomej troski bądź nieświadomym odruchem jej członków. Kultury bowiem nie tworzy od nowa każde następne pokolenie. Niektórzy badacze przywiązują do tej cechy zjawisk kulturowych tak wielką wagę, że w definicji kultury umieszczają określenie „dorobek pokoleń” (por. np. Czarnowsld 1956b: 20). Ponadto w kulturę tout court i w poszczególne kultury wbudowane są immanentne mechanizmy zmiany. Te podstawowe mechanizmy to ewolucja i adaptacja do określonego środowiska oraz dyfuzja kulturowa. Pierwsze dwa typy zmiany mają charakter endogenny, trzeci - egzogenny.

Kultura ma wymiar przestrzenny Rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym, jak i do poszczególnych całości kulturowych. W toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się od stref klimatu gorącego aż po strefę arktyczną. Poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru. Antropogeografia była kierunkiem, który podjął problem zasięgu ekumeny ludzkiej i jej zmian oraz uwarunkowania tych zmian czynnikami pozakulturowymi. Rozprzestrzenianiem się poszczególnych kultur, a ściślej, poszczególnych elementów kulturowych, zajmował się, powstały jeszcze w XIX w. i trwający przez pierwsze dziesięciolecia wieku XX, kierunek antropologii zwany dyfuzjonizmem. Dostrzeżenie zarówno wymiaru czasowego, jak i wymiaru przestrzennego stało się trwałym dorobkiem myśli antropologicznej; są one brane pod uwagę przez antropologów wszelkich kierunków i orientacji.

Kultura jest systemem Antropologia współczesna nie ma wątpliwości, że kultura w sensie zarówno atrybutywnym, jak i dystrybutywnym jest zjawiskiem złożonym, z elementów tworzących całość. Między jej elementami zachodzi proces integracji, często bardzo skomplikowany. Poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku, co oznacza, że nie można mówić o kulturze jako zbiorze czy agregacie, ale jako o systemie. Już przedstawiciele XIX-wiecznej antropologii ewolucjonistycznej dostrzegali niewątpliwie powiązania różnych elementów kulturowych, czego dowodem są choćby analizy Lewisa H. Morgana, a w pewnej mierze także Edwarda B. Tylora. Aspekt ten w znacznym stopniu pomijali dyfuzjoniści, za co spotkały ich krytyki ze strony antropologów nieomal wszystkich orientacji teoretycznych, a w szczególności szkoły funkcjonalnej, powstałej w pierwszych dziesięcioleciach wieku XX. To funkcjonalizm z jednej strony, a konfiguracjonizm z drugiej dostrzegły konieczność badania zjawiska integracji kulturowej na poziomie kon-