nowicka 4

48    Rozdział 2. Podstawowe pojęcia antropologii

równo wytworzonych przez człowieka, jak i naturalnych. Człowiek kulturalny to taki, który ma dużo książek, umie jeść nożem i widelcem, liczy się z potrzebami i uczuciami innych, niekulturalny zaś niewiele wie o muzyce czy o poezji, bez skrupułów zakłóca spokój w parku, śmieci na ulicy, krzyczy w le-sie, zachowuje się nieestetycznie przy jedzeniu w obecności innych. Trzeba też zauważyć, że kultura człowieka w tym sensie nie odnosi się do bardzo głębokich wartości moralnych i wydaje się kategorią bliższą raczej sferze estetycznej niż etycznej (por. Kłoskowska 1966).

Wartościujące pojęcie kultury jest dla antropologii zdecydowanie za wąskie, a z racji swego obciążenia emocjonalnego - nieprzydatne. Dlatego też antropologowie tak zdecydowanie odrzucają takie rozumienie kultury i pozostawiają je życiu potocznemu.

1.2. Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury

W obrębie opisowego rozumienia kultury, którym dalej się będziemy zajmowali jako pojęciem istotnym dla antropologii, możemy wyróżnić dwa podejścia. W pierwszym znaczeniu mówi się o kulturze tout court, to znaczy

0    kulturze jako cesze stałej, czyli atrybucie życia ludzkiego. W tym znaczeniu kultura jest znamieniem ludzkości jako całości lub też człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W drugim ze znaczeń opisowych kultura jest rozumiana jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości. W sensie atrybutywnym termin „kultura” może występować wyłącznie w liczbie pojedynczej; można mówić tylko o kulturze, nigdy o kulturach. W znaczeniu dystrybutywnym termin „kultura” może być używany zarówno w liczbie pojedynczej, jak i w liczbie mnogiej, można zatem mówić o kulturze

1    o kulturach. Używając w tym znaczeniu terminu „kultura”, należy zawsze uściślić, o czyją kulturę chodzi. Przynależność kultury do zbiorowości można rozumieć jako jej związek z konkretnym społeczeństwem; będzie się wówczas mówić o kulturze plemienia Tiw, kulturze Tuaregów, kulturze Wschodu, kulturze Cejlonu. Można też ujmować ją typologicznie, to znaczy mówić o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu. Przykładem może tu być kultura robotnicza, arystokratyczna, szlachecka, a także kultura zbiorowości zbieracko-myśliwskich czy też kultura pasterska. Zgodnie z tym rozróżnieniem można mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury w sensie dystrybutywnym.

W ujęciu konkretnym mówimy o kulturach mających własny, wymiar czasoprzestrzenny, kultury te są bowiem wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Tego rodzaju zbiorowości rozwijają się, rozrastają, a także giną; podobnie ich kultury. Wyrażając to jeszcze inaczej: w jakimś miejscu i czasie pojawia się, trwa i ginie określone zróżnicowanie kulturowe ludzkości.

Kultury w sensie dystrybutywnym, pojęte typologicznie, także mogą mieć wymiar czasoprzestrzenny, ale tylko dlatego, że określone typy zbiorowości i w związku z tym określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Nie wiadomo jednak dokładnie, gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.

1.3. Definicje kultury

'Większość pojęć humanistyki używana jest w najrozmaitszych znaczeniach, ale chyba żadne z nich nie odznacza się tak wielką liczbą funkcjonujących w teorii i w praktyce definicji, jak pojęcie kultury. Fakt ten nie jest przypadkowy. Zjawisko kultury jest wyjątkowo złożone. Jak pisze Roy Wagner: „słowo «kultura» stało się sposobem mówienia o człowieku i o konkretnych przykładach realizacji człowieczeństwa, widzianych ze szczególnej perspektywy” (2003: 59). Poszczególne definicje ujmują zazwyczaj wybrane jego aspekty. Ponadto różne definicję kultury powstały na użytek odmiennych badań. Alfred L. Kroeber i Clyde Kluc-khohn (1952) zebrali ponad 100 definicji kultury, a liczbę tę z pewnością można by znacznie powiększyć. Nie można z nich wybrać jednej najlepszej czy jedynie dobrej. Tak jak to w ogóle bywa z definicjami, nie ma definicji uniwersalnie lepszych czy gorszych. Mogą one być mniej lub bardziej użyteczne dla określonego rodzaju badań. Trzeba zarazem pamiętać, że choć definicje są sprawą konwencji, nie powinny być przyjmowane zupełnie arbitralnie, a więc w oderwaniu od obyczajów językowych czy praktyki naukowej. Ponadto przyjęcie określonej definicji zjawiska podstawowego dla badań wyznacza ich kierunek. Tak jest też z różnymi definicjami kultury akcentującymi rozmaite elementy i aspekty rzeczywistości, których przynależność do sfery kultury nie jest kwestionowana.

Sądzę, że w celu zrozumienia całego bogactwa pojęcia „kultura” należy w jedną całość połączyć wiele podstawowych aspektów tego zjawiska. Pewne cechy zjawisk kulturowych są bowiem akceptowane przez przedstawicieli wszystkich, nawet najbardziej od siebie odległych, kierunków antropologii, socjologii czy historii. Wielu z nich można się dopatrzyć raczej w milcząco przyjmowanych założeniach niż w gotowych sformułowaniach. Antropologowie i socjologowie lubują się zarówno w gromadzeniu, jak i w klasyfikowaniu definicji kultury, tutaj jednak zostaną przedstawione tylko podstawowe i powszechnie akceptowane wątki.

Kultura jest związana z człowiekiem Kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów: człowiek jest jej twórcą, a zarazem jest przez nią kształtowany; za jej pomocą wyraża swoje potrzeby, emocje i wrażenia, spożytkowuje ją organizując sobie życie. Można powiedzieć, za Leo Simmonsem (zob. Talayesva 1964: 19-26), że człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także manipuluje kulturą jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym.