Obraz6 (3)

MIEJSCE GEOGRAFII POLITYCZNEJ W SYSTEMIE NAUK

Sprawa stopnia samodzielności i miejsca geografii politycznej w systemie nauk są dyskusyjne. Na ogól uważa się ją za jedną z dyscyplin geografii społeczno-ekonomicznej albo geografii człowieka. Z innymi dyscyplinami tej grupy nauk, na przykład z geografią przemysłu, rolnictwa, ludności i osadnictwa, łączy geografię polityczną wspólny cel badań, którym jest poszukiwanie prawidłowości, związków i korelacji między procesami fizycznogeograficznymi i społecznymi, oraz podobne metody badań. Różnice polegają na specyfice zjawisk społecznych, którymi zajmuje się geografia polityczna. Są to mianowicie zjawiska o charakterze politycznym. Należy jednak stwierdzić, że granice między tymi procesami a zjawiskami ekonomicznymi są często płynne i niełatwe do ustalenia.

Trudności precyzyjnego określenia wyłącznego przedmiotu badań nie są zresztą właściwością tylko geografii politycznej. Występują one także w wielu innych dyscyplinach, zarówno humanistycznych, jak i przyrodniczych.

Geografia polityczna porusza wiele zagadnień, będących również przedmiotem zainteresowań nauk politycznych, ekonomii, historii i socjologii oraz geografii wojennej lub wojskowej, której dostarcza danych ułatwiających określanie sytuacji polityczno-wojskowej poszczególnych państw, ich znaczenia i roli w działaniach wojennych²⁸. Geografię polityczną można więc w pewnym sensie uważać za geografię współczesności. Dzisiejsza geografia polityczna będzie jutrzejszą geografią historyczną sensu siricto. Każdy problem z geografii politycznej stanowi w zasadzie zagadnienie między dyscyplinarne wchodzące równocześnie w dziedzinę kontaktów teorii z praktyką.

Metodologicznym założeniem geografii politycznej jest'pogląd, który odrzuca zarówno deterniinizm mechanistyczny, jak i wołuntaryslyc2ny indeterminizm. W myśl tych założeń człowiek jest częścią przyrody i nie może istnieć poza nią, podlega jej wpływom i sam ją przeobraża — oczywiście zgodnie z prawami przyrody, których zmienić nie potrafi. Dzięki wyposażeniu w potężne środki wytwórcze, siła oddziaływania społeczeństwa ludzkiego przybrała rozmiary czynników przeobrażających i kształtujących środowisko przyrodnicze na wielką skalę. Ostatnio człowiek rozszerzył nawet zasięg swoich wpływów poza Ziemię. Opanował swoje otoczenie i w pewnym stopniu uniezależnił się od działań ślepych sil przyrody, chociaż nie uniezależnił się od samej przyrody. G. Buffon, wybitny biolog XVIII w., ocenił trafnie rolę człowieka w przeobrażaniu środowiska geograficznego, wyrażając pogląd, że „cała przestrzeń Ziemi nosi dziś na sobie ślady mocy ludzkiej, która, jakkolwiek podległa naturze, często uczyniła więcej niż ona”²⁹. Związki współczesnego społeczeństwa ze środowiskiem przyiodniczym nie są jednak słabsze, niż były w przeszłości.

³¹¹ Z. IGrucki Zarys geografii wojennej. Warszawa 1967. s. 20. ³" K.. Grzybowski Geopolityka. Kraków 1938, s. 2.

lecz przeciwnie, stały się bogatsze i bardziej różnorodne, objęły bowiem wiele dziedzin przyrody, dawniej nieznanych lub niedostępnych dla człowieka.

Środowisko geograficzne stanowi jeden z podstawowych i stałych warunków życia człowieka i rozwoju społecznego. Przyspiesza ono lub opóźnia postęp ekonomiczny i społeczny, w zależności od tego, czy jest bardziej lub mniej korzystne dla życia i działalności człowieka. Rola środowiska naturalnego i poszczególnych jego elementów nie jest czymś stałym i niezmiennym, zależy ona bowiem od poziomu sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych, charakterystycznych dla danego społeczeństwa. Wpływ środowiska naturalnego nie determinuje jednak zasadniczych przemian społeczeństwa, tj. przejścia od jednej formacji społecznej do drugiej. Rolę tę spełniają zmiany w sposobie produkcji.

ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE A ZJAWISKA POLITYCZNE

Czy w świetle omówionych założeń istnieje związek między środowiskiem geograficznym a życiem politycznym? Czy warunki naturalne w najogólniejszym znaczeniu tego słowa oddziaływają na politykę i czy same podlegają jej wpływom? Odpowiedź na to pytanie, które ma zasadnicze znaczenie dla racji bytu geografii politycznej i zakresu jej badań, znajdujemy między innymi w jednym z listów Napoleona do króla pruskiego. Napoleon pisze w nim „... La politiąue de touies les puissances est dans leur geographie" („Polityka wszystkich mocarstw tkwi w ich geografii”). Geograf francuski, J. Brunhes, rozszerzył zakres tego twierdzenia, zastępując słowo mocarstwo (puissance) słowem państwo {etat), a E. Romer solidaryzując się z nim powtórzył ten aforyzm w artykule Zarys praw ogólnych*⁰.

Oba te błyskotliwe i nie pozbawione sugestywnośei twierdzenia, tj. Napoleona i zmodyfikowane przez Brunhesa, kryją w sobie jednak, jak wszystkie paradoksy, tylko część prawdy. Państwo nie jest bowiem zjawiskiem przyrodniczym, lecz tworem społecznym. Polityka zaś państwa, przez którą w najogólniejszym znaczeniu rozumie się ustalanie zadań i treści działalności państwa w zakresie ustroju społecznego, gospodarki i kultury, sprawowanie władzy, stosunków między klasami j narodami, nie da się bez reszty sprowadzić do „geografii” albo, ściśle biorąc, przedstawić jako skutki wpływów środowiska geograficznego. Nawet kontynuator deterministycznych idei J. Bodina i Ch. Monteskiusza, E. Huntington — w ostatnim okresie swojej działalności naukowej musiał oprócz klimatu uznać wpływ wielu innych czynników na rozwój społeczno--gospodarczy. Nie umiemy wskazać optimum klimatycznego dla potęg politycznych i wysokiej cywilizacji'¹. Ani klimat, ani położenie geograficzne nie

-^3I) }- Romer Zarys praw ogólnych jw:] Ziemia i państwo. Lwów- Warszawa 1939, s. 325.

³¹ J. Gottmann Geography and International Relations [w:] W. A. D. Jackson 1‘oiitks and Geographie Re/ationships. Englewood ClifTs 1964. s. 20--34.

19