Obraz (176)

(EGZOTYZM) - EGZYSTENCJA 217

i tajnych związków żebraków (Zygmuntowskie czasy <1846) Kraszewskiego; Król dziadów <1855) J. Dzierzkowskiego), tak bywa w opisach środowisk przestępczych (złodziei, rzezimieszków) w powieściach tajemnic, dbałych o oddanie języka i kolorytu lokalnego enklaw tworzących swoiste podziemie obyczajowe.

W miarę narastania tendencji realistycznych tematyka egzotyczna zmieniała swój charakter. I tak np. orientalizm odbarwiał się z romantycznych sensów filozoficznych, a przemieniał w relację

0    ciekawych krajach, pejzażach i zwyczajach, które stanowią barwne, nieraz z dużą uwagą poznawczą traktowane tło akcji przygodowej. Destrukcji romantycznych mitów egzotyki sprzyjały bardziej niż w innych krajach przyczyny pozaliterackie. Kraje egzotyczne, oglądane oczyma zesłańców lub emigrantów, zwracały uwagę nie tyle swą osobliwością lub urodą, ile przychylnością lub nieprzychylnością dla tułacza. Pewien wpływ na ewolucję stosunku do Orientu wywierali też myśliciele o orientacji heglowskiej (J. Kremer), którzy dowodzili wyższości chrześcijańskiej kultury europejskiej nad cywilizacjami Wschodu.

W okresie pozytywizmu zapanuje powściągliwie rzeczowy stosunek do egzotyki. W beletrystyce popularnej (dla młodzieży) jest dozowana oszczędnie, w nowelistyce i powieściopisarstwie najwybitniejszych autorów zaznacza się głównie w roli tła w fabułach parabolicznych (np. Filozof

1    prostak (1873) oraz Z legend dawnego Egiptu (1888) Prusa). Rozwiną się natomiast popularnonaukowe i naukowe penetracje kultur odległych. Niemałe zasługi położą tu uczeni podróżnicy, a przede wszystkim zesłańcy syberyjscy, którzy opiszą ziemie i ludy egzotyczne rosyjskiej Azji od Uralu po Kamczatkę.

Lit.: P. Jourda, L’Exotisme dans la litterature francaise depuis Chateaubriand, t. 1: Le Romantisme, 1938; R. Schwab, La Renaissance orientale, 1950; T. Mańkowski, Orient w polskiej kulturze artystycznej, 1959; L. Paszkowski, Polacy w Australii i Oceanii 1790—1940, 1962; Wschód w literaturze polskiej. Zbiór rozpraw, red. J. Reychman, 1970; J. Panasewicz, Wyznaczniki powieści egzotycznej, [w:] Szkice z historii i teorii literatury, 1971; J. Reychman, Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., 1972; J. Bachórz, O polskim egzotyzmie romantycznym, [w zbiorze:] Problemy polskiego romantyzmu, S. 2, red. M. Żmigrodzka, 1974; J. Tuczyński, Egzotyka i orientalizm, [w:] Marynistyka polska. Studia i szkice, 1975; M. Piwińska, Zle wychowanie. Fragmenty romantycznej biografii, 1981.

Józef Bachórz

Zob. też Ameryka, Góry, Nowela, Orientalizm, Pejzaż, Podróż, Syberia, Zemsta

EGZYSTENCJA

Termin. 1. Bycie, istnienie, trwanie; życie, sposób życia, kondycja. 2. Jako kategoria filozoficzna pojęcie to bywa najczęściej przeciwstawiane pojęciu esencji: egzystencja to istnienie rzeczy w odróżnieniu od ich istoty, a więc od tego, co w nich powszechne, stałe, niezmienne, określone raz na zawsze. W myśli egzystencjalistycznej (od Kierkegaarda, Stirnera, Nietzschego do Heideggera, Jaspersa i Sartre’a) kategoria egzystencji odnosi się przede wszystkim do sposobu istnienia człowieka w świecie, określa swoistość bytu ludzkiego. Charakterystyczny dla literatury XIX w. obraz egzystencji kształtuje się pośród następujących opozycji światopoglądowych:

Egzystencja konkretna — człowiek abstrakcyjny. W literaturze i filozofii oświecenia dominuje abstrakcyjne ujęcie egzystencji: pisarze skupiają swoją uwagę przede wszystkim na tym, co w poszczególnej indywidualności rozum uznaje za powszechne i konieczne. Egzystencja poszczególna jest wedle nich poddana „wiecznym, nieodmiennym prawom natury” (H. Kołłątaj), wielość natur ludzkich kryje w sobie wspólną zasadę „przyrodzenia i organizacji człowieka” (S. Staszic), pomimo różnic jednostka jest w swej najgłębszej istocie taka sama jak inne jednostki, realizuje bowiem (zwykle w sposób niepełny) gatunkową esencję człowieka. Ta generalizująca i nomotetyczna tendencja oświecenia znajduje w w. XIX przeciwwagę w indywidualizującym i idiograficznym ujęciu specyficznego charakteru każdego zjawiska i osoby. Romantyczne rozumienie egzystencji kształtuje się w polemice z oświeceniowym abstrakcyjnym ujęciem życia. Romantyczna „filozofia życia” ujmuje egzystencję jako organiczno-dynamiczny proces stanowiący zawsze tajemnicę. W jej centrum znajduje się fenomen egzystencji konkretnej: „istnienie spontaniczne, trwanie rzeczy dzięki nim samym” (F. Schiller, O poezji naiwnej i sentymentalnej, 1795 — 1796). Odrzucając mechanistyczną wizję życia (J. O. de La Mettrie: człowiek jako „maszyna”, świat jako „zegar kosmiczny”), filozofia ta akcentuje przekonanie o pełnej autonomii bytowej egzystencji konkretnej. Świat jest wielością istnień indywidualnych, jest systemem sił, a nie mechanizmem. Mechanistycznemu ujęciu życia zostaje przeciwstawione ujęcie energetyczne: egzystencja konkretna jest energią, która w sobie samej zawiera własną „przyczynę pierwszą”, sama jest źródłem własnego dynamizmu (, jaźń” J. G. Fichtego). Wyrastająca z tych przekonań literatura 1. połowy XIX w. zmierza do możliwie najpełniejszego uchwycenia swoistości bytów konkretnych.