6

266 Tajność i tajny związek

VI. Rytuał

Tworzenie rytuału tajnych związków wymaga tych samych założeń racjonalnych co tworzenie hierarchii. Również tutaj znamienne jest. iż struktura tych związków nie jest zdeterminowana organizacją historyczną, ale budowana na podstawie arbitralnych podstaw, co powoduje nadzwyczajną swobodę i bogactwo form. Być może cechą zewnętrzną, która najbardziej zdecydowanie i typowo różni tajne stowarzyszenie od grup otwartych, jest znaczenie zwyczajów, formuł. rytuałów i ich szczególny - korzystny bądź niekorzystny - stosunek do konkretnych celów związku.

Treść celów jest często mniej troskliwie strzeżona niż tajemnica rytuału. Postępowe wolnomularstwo głosi dobitnie, że nie stanowi ono związku tajnego i nie ma żadnych powodów, aby ukrywać przynależność doń. jego zamysły i działalność. Ślub milczenia dotyczy wyłącznie form rytuału. Paragraf 1 statutu studenckiego Zakonu Amicystów w końcu XVIII w. głosi: „Najświętszym obowiązkiem każdego członka jest zachować najgłębsze milczenie w tych sprawach. które dotyczą dobra Zakonu. Należą do nich: znaki Zakonu i znaki rozpoznawcze. nazwiska braci, ceremonie itp.” Po czym w tym statucie podaje się bez osłonek i wyczerpująco cel zakonu i jego naturę. W niewielkiej księdze opisującej ukonstytuowanie się i charakter związku karbonariuszy wyliczenie formuł i obyczajów używanych podczas przyjmowania nowych członków i zgromadzeń zajmuje 75 stron druku! Dalsze przykłady są zbędne; rola rytuału w tajnych związkach jest dostatecznie znana, począwszy od mistyczno-religijnych związków w starożytności aż do Różo krzyżowców XVIII w., z jednej strony, i najbardziej pozbawionych skrupułów związków przestępczych - z drugiej.

Zjawisko to można wyjaśnić, odwołując się do jego motywacji socjologicznych. Badaczowi rytuału tajnych związków rzuca się w oczy nie tylko surowość, z jaką jest on przestrzegany, ale przede wszystkim fakt, iż rytuał ten jest troskliwie otaczany tajemnicą, jak gdyby ujawnienie go było równie zgubne jak ujawnienie celów działalności czy też w ogóle istnienia związku. Sens takiego postępowania tłumaczy się prawdopodobnie tym, że dopiero objęcie tajemnicą otaczającą działanie i interesy tajnego stowarzyszenia także całego zespołu form zewnętrznych daje doskonałą jedność. Tajny związek musi dążyć do odtworzenia w obrębie właściwych mu kategorii niejako całokształtu życia. Formuły otaczają merytoryczne, ostro zarysowane cele tak jak ciało otacza duszę - i tak pierwsze, jak drugie chronione są tajemnicą, gdyż harmonijną całość można osiągnąć tylko tam, gdzie jeden element wspiera drugi. Niezbędne jest przy tym położenie szczególnego nacisku na tajność szczegółów zewnętrznych, gdyż tajność ta jest mniej oczywista i w mniejszym stopniu narzucona przez bezpośrednie interesy niż w przypadku merytorycznych celów związku.

Nie inaczej rzecz się ma w wojsku i w gminie religijnej. Fakt, iż w obydwu wiele miejsca zajmuje formalistyczny schematyzm, trwałe normy zachowania, można wyjaśnić najoględniej tym. że obydwie te organizacje uzurpują sobie prawo do całej osobowości jednostki, tzn. każda z nich dokonuje swoistej projekcji całości życia na pewną szczególną płaszczyznę. Każda pod pewnym szczególnym względem spaja wielość sił i interesów w zwartą jedność. Zazwyczaj ten sam cel przyświeca właśnie tajnym związkom. Istotną cechą tajnego związku jest to. że nawet tam. gdzie skupia on tylko cząstkowe interesy jednostek, gdzie merytorycznie jest tylko związkiem celowym, rości sobie prawo do całej osobowości, spaja i zobowiązuje wobec siebie jednostki silniej, niż czyniłaby to grupa otwarta o tych samych założeniach celowych. Symbolika rytuału podnieca płynne niejasne uczucia, pozostające poza zasięgiem racjonalnych interesów - tym samym tajny związek zyskuje władzę także i nad tymi właśnie uczuciami jednostki. Dzięki formie rytuału konkretny cel tajnego związku rozwija się, zyskuje zwarty, jednolity i całościowy charakter subiektywny i socjologiczny. Należy dodać, że zarówno formalizm, jak i hierarchie sprawiają, iż tajny związek staje się swoistym odzwierciedleniem świata oficjalnego, któremu się przeciwstawia. Powszechną prawidłowością socjologiczną jest, że struktury, które przeciwstawiają się szerszym obejmującym je strukturom, kopiują formy tych struktur. Tylko taka struktura, która pod pewnym względem może uchodzić za całość, jest w stanie utrzymać jedność swych członków. Ten rodzaj organicznej zwartości, dzięki której wszystkie elementy przenika jednolity strumień życia, zapożyczony jest od owych większych całości, do których form jednostki były już dostosowane. Mała grupa może opierać się najskuteczniej naciskowi ze strony dużej tylko właśnie przez naśladowanie form tej ostatniej.

VII. Wolność

Zagadnienie rytuału prowadzi nas do kolejnego zjawiska charakterystycznego dla tajnych związków. Każde wyodrębnione stowarzyszenie daje pewien zakres wolności, którego z zasady nie przewiduje struktura otaczającej grupy całościowej. Otóż jeżeli tajny związek, tak jak Fehme. uzupełnia swoją działalnością luki wymiaru sprawiedliwości danej jednostki politycznej czy też tak jak sprzysiężenia albo związki przestępcze buntuje się przeciwko prawom, czy wreszcie, jak misteria, sytuuje się poza sferą nakazów i zakazów większej grupy społecznej - odrębność cechująca tajny związek zawiera zawsze eiement wolności, wraz z nią wkraczamy na teren, na którym nie obowiązują już normy otoczenia. Istota tajne co związku jako takiego jest autonomia. Jest to jednak ten rodzaj autonomii, który zbliża się do anarchii. Znalezienie się poza zasięgiem obowiązujących norm może w przypadku tajnego związku łatwo spowodować pewien brak poczucia przynależności, trwałości i podstawy normatywnej. Otóż brak ten nadrabia szczegółowo określony rytuał. Widać tu, jak bardzo człowiekowi potrzebna jest określona proporcja wolności i prawa: