3

260 Tajność i tajny związek

celowym ruchem a równie określoną czynnością zespołu nerwowego: człowiek niezręczny wprawia w ruch całe ramię, gdy dla osiągnięcia celu wystarczyłby ruch dwóch palców, całe ciało - gdy wskazany byłby dokładnie wyważony ruch ramienia. Analogicznie: duchowy prymitywizm i brak wyrobienia, wzmagając niebezpieczeństwo ..wygadania" powoduje, iż tam. gdzie wystarczyłby nakaz przemilczenia określonej treści, konieczne jest zastosowanie nakazu milczenia w ogóle.

Kiedy natomiast tajny związek pitagorejczyków zobowiązywał nowicjuszy do wieloletniego milczenia, to zamysł ten prawdopodobnie także i w tym wypadku wykraczał poza zwykłe ćwiczenie umiejętności zachowania tajemnicy, powodem jednak była bynajmniej nie owa niezręczność, lecz odpowiednio szersze ujęcie celu. Chodziło bowiem nie tylko o to. by adept nauczył się przemilczać określone informacje, ale - by w ogóle umiał nad sobą panować. Związek kładł nacisk na surową autodyscyplinę i przestrzeganie swoistej czystości życia; to. że ktoś przezwyciężył się na tyle. by całymi latami zachowywać milczenie, świadczyło, iż będzie umiał oprzeć się nie tylko gadatliwości, ale także i innym pokusom.

Inny sposób zapewnienia dyskrecji przez stworzenie obiektywnych jej przesłanek stosował tajny związek galijskich druidów. Tajemnica dotyczyła głównie sakralnych pieśni, których każdy z druidów musiał nauczyć się na pamięć. Z założenia przede wszystkim zaś chyba w związku z zakazem zapisywania pieśni przeznaczano na to wyjątkowo dużo czasu: do dwudziestu lat. Można było zatem, zanim w ogóle miało się coś do ujawnienia, stopniowo oswoić się z obowiązkiem zachowania tajemnicy. Pokusa wypaplania nie działała więc, jeżeli można tak powiedzieć, z zaskoczenia na niezdyscyplinowany umysł, który w ten sposób mógł powoli nauczyć się stawiać jej opor.

Zasada, iż tekstów pieśni nie wolno zapisywać, wiąże się z istotniejszymi zjawiskami socjologicznymi. Jest ona czymś więcej niż mechanizmem zabezpieczenia tajemnicy. Kontakt osobisty jako z konieczności jedyna forma edukacji oraz fakt, iż jedynym źródłem wiedzy jest wspólnota, nie zaś zobiektywizowany tekst, tworzą najściślejszą więź między wspólnotą a poszczególnym uczestnikiem i dają mu ciągle do zrozumienia, że w oderwaniu od jej istoty utraci bezpowrotnie swoją własną. Być może dotychczas nie zwrócono dostatecznej uwagi na to, jak dalece w bardziej rozwiniętych kulturach uprzedmiotowienie treści duchowych wpływa na emancypację jednostki. Dopóki życie jednostki określa bezpośrednia tradycja, bezpośrednio przekazywana wiedza, a przede wszystkim normy oparte na osobistym autorytecie, dopóty włącza się ona solidarnie w życie grupy. Tylko grupa jest w stanie zapewnić jej pełnię duchowej egzystencji. Kanały, którymi docierają do jednostki żywotne treści, łączą ją sama bezpośrednio i w sposób namacalny z jej społecznym środowiskiem. Z chwilą jednak, gdy gatunek zgromadził owoce swojej pracy w tekstach pisanych, w przedmiotach zmysłowych i trwałych wzorcach, ów bezpośredni, organiczny przepływ soków między aktualną grupą a jej pojedynczym członkiem został przerwany. Jednostka nie jest już z konieczności trwale uzależniona od grupy, lecz czerpie potrzebne do życia treści ze zobiektywizowanych źródeł. nie wymagających pośrednictwa osób. Fakt. że ów znajdujący się do dyspozycji jednostki skarbiec stanowi dorobek ducha społeczności, nie ma przy tym stosunkowo większego znaczenia. Często bywa. że krystalizuje się w nim dzieło odległych pokoleń, nie związanych z jednostkowym odczuciem aktualności. Przede wszystkim jednak chodzi o to. że jego zobiektywizowana forma i oderwanie od subiektywnych elementów osobowości konfrontują jednostkę z ponad--społecznymi źródłami i uzależniają ilość i jakość jej wyposażenia duchowego daleko bardziej od jej własnych zdolności przyswajania treści niż od sposobu ich przekazywania. Dlatego też szczególnie ścisła więź wewnątrz tajnych związków, o której będzie jeszcze dalej mowa. a której - jeżeli można tak powiedzieć - kategorią emocjonalną jest specyficzne „zaufanie”, każe wówczas, gdy przekazywanie treści duchowych stanowi jej istotę, unikać utrwalania ich na piśmie.

III. Kontakty pisemne

Wypada w tym miejscu dorzucić kilka uwag dotyczących listu. List bowiem najwyraźniej stanowi także pewne swoiste zjawisko z kategorii tajności. Przede wszystkim pismo jest zaprzeczeniem tajności. Zanim pismo weszło w powszechny użytek, najprostsza legalna transakcja musiała być zawierana w obecności świadków. Zastosowanie pisma uczyniło tę procedurę niepotrzebną. Tekst zapisany zawiera w sobie bowiem wprawdzie tylko potencjalną, ale za to nieograniczoną „jawność”: nie tylko świadkowie, ale w ogóle każdy pierwszy lepszy człowiek może wiedzieć, że transakcja została zawarta.

Świadomość nasza może posługiwać się swoistą formą, którą wolno określić jako „obiektywnego ducha”: prawa natury i nakazy moralne, pojęcia i formy artystyczne, dostępne niejako każdemu, kto chce i może je pojąć, są zarazem w swej ponadczasowej ważności niezależnie od tego, czy. kiedy i przez kogo będą pojęte. Prawda, która jako twór idealny posiada całkowicie inną naturę niż jej przejściowy, realny przedmiot, pozostaje prawdą bez względu na to, czy jest uświadamiana i uznana; zasady moralne i prawne zachowują swoją ważność niezależnie od tego, czy są przestrzegane. Piśmiennictwo jest symbolem czy też nowym wyrazem tej niezmiernie ważnej kategorii. Przez fakt zapisania duchowa treść zyskuje obiektywną formę, zasadniczą ponadczasowość swego bytu, może być reprodukowana - synchronicznie i diachronicznie - nieskończoną ilość razy, przy czym jej znaczenie i ważność jest niezależna - gdyż została raz na zawsze utrwalona - od psychicznych, indywidualnych realizacji bądź ich braku. Tekst zapisany uzyskuje egzystencję obiektywną, rezygnując z ochrony tajności. Ale ten brak zabezpieczenia przed dowolnym aktem poznania każe, być może, odczuwać niedyskrecję popełnioną wobec listu jako coś szczególnie niegodnego, tak iż dla jednostki wrażliwej właśnie bezbronność listu gwarantuje zachowanie jego tajemnicy.