egzotyzm3

(EGZOTOM) - EGZYSTENCJA 211

i tajnych związków żebraków (Zygmuntowslrie ansy (1846) Kraszewskiego; Król dziadów (1855)). Dzierzkowskiego), tak bywa w opisach środowisk przestępczych (złodziei, rzezimieszków) w powieściach tajemnic, dbałych o oddanie języka i kolorytu lokalnego enklaw tworzących swoiste podziemie obyczajowe.

W miarę narastania tendencji realistycznych tematyka egzotyczna zmieniała swój charakter,

1 tak np. orientalizm odbarwiał się z romantycznych sensów filozoficznych, a przemienia) w relację o ciekawych krajach, pejzażach i zwyczajach, które stanowią barwne, nieraz z dużą uwagą poznawczą traktowane tło akcji przygodowej. Destrukcji romantycznych mitów egzotyki sprzyjały bardziej niż w innych krajach przyczyny pozaliterackie. Kraje egzotyczne, oglądane oczyma zesłańców lub emigrantów, zwracały uwagę nie tyle swą osobliwością lub urodą, ile przychylnością lub nieprzychylnością dla tułacza. Pewien wpływ na ewolucję stosunku do Ońentu wywierali też myśliciele o orientacji heglowskiej (J. Kremerj, którzy dowodzili wyższości chrześcijańskiej kultury europejskiej nad cywilizacjami Wschodu.

W okresie pozytywizmu zapanuje powściągliwie rzeczowy stosunek do egzotyki. W beletrystyce popularnej (dla młodzieży) jest dozowana oszczędnie, w nowelistyce i powieściopisarstwie najwybitniejszych autorów zaznacza się głównie w roli tła w fabułach parabolicznych (np. filozof i prosiak (1873) oraz Z legend dawnego Egiptu (1888) Prusa). Rozwiną się natomiast popularnonaukowe i naukowe penetracje kultur odległych. Niemałe zasługi położą tu uczeni podróżnicy, a przede wszystkim zesłańcy syberyjscy, którzy opiszą ziemie i ludy egzotyczne rosyjskiej Azji od Uralu po Kamczatkę.

Lit.: P. Jourda, 1'hotism drn la liilhtwt fmcaisc dtjw Cliateauhmd, 1.1: U Rmanlhne, 1938; R Schwab, La Uriulsmce ontnifa 1950; T. Mańkowski, Orient w polskie! kulturze artystyaej, 1959; L. Paszkowski, Polacy v fatnU i Omu IW) - IW, 1962; Wschód w literaturze polskiej. Zbiór rozpraw, red. J. Rcycliman, 1970; J. Panasewicz, Wyznonnki powieści epiotycM), V | Sikkr i historii I teorii literatury, 1971; J. Reychman, Podrótnicy polscy na Mm Wschodzie w XIX w., 1972; J. Bachórz. O pókim