36425

zmarnowanych artystów, żebraków, przestępców; egzystencję ich przedstawia Dygasiński przy użyciu starych szablonów sensacji i grozy charakterystycznych dla tzw. Powieści tajemnic,

Własną i niepowtarzalną kartę w piśmiennictwie polskim zapewniły Dygasińskiemu jego nowele o tematyce zwierzęcej, a także liczne epizody tej treści wplecione w pozostałe utwory; na częściowym paralelizmle między losami bohaterów zwierzęcych i ludzkich oparta jest konstrukcja „Zająca". W obrazach życia zwierząt dzikich pisarz oryginalnie uwidocznił zjawiska wzajemnego uzależnienia różnych gatunków, które w określonym środowisku tworzą organiczną całość utrzymującą się w stanie dynamicznej równowagi. Opisując zwierzęta domowe, Dygasiński pomysłowo i przekonywająco je indywidualizował. Nie stronił przy tym od antropomorfizacji, stosował ją jednak powściągliwie, głównie po to, by zbliżyć czytelnikowi psychologię swych zwierzęcych bohaterów i wywołać jego reakcję uczuciową - współczującą lub humorystyczną.

Dygasiński rozpoczął twórczość nowelistyczną od opowiadań, które można by nazwać „przykładowymi" - zwięźle i sucho zrelacjonowana fabuła miała uwidaczniać prawdy ogólne, komentowane równocześnie w obrębie utworu trybem popularnej rozprawki filozoficzno - publicystycznej. Rychło jednak w opowiadaniach Dygasińskiego wzięła górę skłonność do kompozycji swobodnej, gawędziarskiej, niekiedy amorficznej, upodobanie w scenkach anegdotyczno -obyczajowych i dosadnym dialogu. Pisarz uwzględniał w nim cechy gwarowe obficiej i wierniej wprowadzał je również czasem do narracji autorskiej.

Naturalistyczny światopogląd Dygasińskiego wyrażał się w formach daleko odbiegających od typowej poetyki tego prądu także w jego powieściach. Wzorowi Zoli zawdzięczał pisarz na pewno przedstawienie historii jednej rodziny w cyklu o Von Molkenie, dziedzicznie obciążonym potomku polskiego arystokraty i włoskiej guwernantki, konstrukcję psychologiczną „Pana Jędrzeja Piszczalskiego" (1890) Jako reprezentanta anachronicznego „gatunku" społecznego czy tematyzację powieści wokół aktualnych problemów społecznych- konflikt między ziemiaństwem a chłopstwem, emigracja brazylijska, zobrazowanie wszystkiego co dotyczy produkcji, rozpowszechniania i konsumpcji wódki. Wykolejenia fabularne I nieprzystosowalność różnych części składowych zaciążyły ujemnie na powieściach Dygasińskiego.

Najambitniejsze dzieło ostatnich lat jego twórczości - „Gody życia" (1902). Biografia maleńkiego ptasiego bohatera, sama w sobie już obciążona wielu znaczeniami alegorycznymi (mysikrólik jako uosobienie patriotyzmu, ludu pracującego, poety, idealisty i miłośnika pokoju), rozrasta się tu w obraz bytowania przyrody i człowieka w cyklicznym przebiegu roku słonecznego, rzucony z kolei na tło religijno - mityczne. Na wszystkich tych płaszczyznach ścierają się ze sobą dwie koncepcje rzeczywistości - monistyczna i dualistyczna, będące reinterpretacją starych wahań światopoglądowych Dygasińskiego. Byt