Obraz (201)

(EDYTORSTWO) - EGZOTYZM 215

Trzecią edycją, w której zastosowano po raz pierwszy układ chronologiczny dzięki współpracy Małeckiego, były dzieła Mickiewicza (1889), zresztą dopełnione również po raz pierwszy francuskim tekstem dramatów o konfederatach barskich i Jakubie Jasińskim.

Niemniej najważniejszym osiągnięciem wydawniczym, otwierającym właściwie następną fazę rozwoju refleksji edytorskiej, było podjęte w 300-lecie śmierci Kochanowskiego wydanie jego Dziel wszystkich nazwane w podtytule Wydaniem pomnikowym (Warszawa 1884—1897). Założeniem wydawców było: „wznieść trwały pomnik [...] poecie przez wydanie krytyczne zarówno polskich, jak łacińskich jego utworów, z zachowaniem w pierwszych wszystkich cech języka i pisowni wiekowi XVI-mu właściwych; a obok tego podać ogółowi klucz do zrozumienia jego utworów i ocenienia jego stanowiska w literaturze oraz wpływu, jaki na otoczenie wywierał. Takie tylko bowiem wydanie może zastąpić wydanie pierwotne, nieodzowne przy badaniach nad językiem epoki; takie zresztą może przenieść obecne pokolenie w sferę uczuć i pojęć czasom odrodzenia właściwych i związać dzisiejsze życie umysłowe z ideałami, które pulsując czysto swojskimi pierwiastki, mają nadto powszechnodziejowe znaczenie”.

Lit.: M. Grabowski, Listy literackie, oprać. A. Bar, 1934; Z archiwum Drukami i Księgarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie z lat 1805—1865, zebrał K. Turkowski, t. 1—2, 1935; J. Kleiner, Wstęp. O metodach wydania „Dzieł wszystkich” Słowackiego, [w:] J. Słowacki, Dzieła wszystkie, t. 1, 1952; S. Pigoń, Spuścizna literacka Aleksandra Fredry, 1954; F. S. Dmochowski, Wspomnienia od 1806 do 1830, oprać. Z. Libera, 1959; C. Zgorzelski, Uwagi wstępne, [w:] K. Brodziński, Dzieła wszystkie, t. 1: Poezje. Utwory wydane za życia poety, 1959; H. Barycz, Kazimierz Józef Turowski i jego Biblioteka Polska, [w:] Wśród gawędziarzy, pamiętnikarzy i uczonych galicyjskich, t. 1, 1963; E. Słodkowska, Działalność wydawnicza Franciszka Salezego Dmochowskiego 1820—1871. Studium monograficzne, 1970; K. Górski, Wstęp, [w:] A. Mickiewicz, Dzieła wszystkie, t. 1, 1971; M. R. Mayenowa, J. Woronczak, [Wprowadzenie wydawnicze do edycji:] J. Kochanowski, Dzieła wszystkie. Tom wstępny, 1983.

Zbigniew Goliński

Zob. też Almanach, Bajka ludowa, Cenzura, Folklor a literatura, Ilustracja, Krytyka literacka, Korespondencja, Ossolineum, Podziemny obieg literatury, Serie wydawnicze, Towarzystwa literackie

EGZOTYZM

Wyraz „egzotyzm” nie był w Polsce w okresie romantyzmu używany (w tej postaci słowotwórczej upowszechnił się dopiero w XX w.), używano natomiast przymiotnika „egzotyczny”, pochodzącego od łac. exoticus (z gr. exotikos) — obcy, pochodzący zza granicy. W takim znaczeniu wystąpił np. w Myślach o pismach polskich z uwagami nad sposobem pisania w rozmaitych materiach A. K. Czartoryskiego (1812). W Słowniku Lindego (1807-1815) oprócz przymiotnika znajduje się także rzeczownik „egzotycyzm” w znaczeniu: „sposób mówienia, czyli wyraz nieswojski, zagraniczny”. Postać wyłącznie przymiotnikową odnotowała Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda (1861) odwołując się do nazewnictwa biologicznego: „Wyraz ten używa się szczególniej w historii naturalnej na oznaczenie przedmiotów pochodzących z obcych krajów”; jako przykład dano palmy i trzcinę cukrową. Podobne znaczenia miało słowo „exotic” w jęz. angielskim i „exotique” we francuskim.

Egzotyzm romantyczny nawiązywał do średniowiecznych i barokowych zainteresowań egzotyką, a był polemiczny w stosunku do oświeceniowego stanowiska wobec kultur pozaeuropejskich. Stanowisko to wyrażało się w literaturze dwojako: albo w obrazach „dobrego dzikusa”, ukazywanego jako realizator rozumnego porządku naturalnego (np. wyobrażenie Nipuańczyków w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach <1776) Krasickiego), albo w opisach odrażającego barbarzyństwa, prymitywizmu, dziwactwa i zacofania w krainach egzotycznych. Obie te wersje wynikały ze stylu myślenia, w którym dla wszystkich ludów świata istniał ten sam miernik wartości kulturowych: europejska idea rozumnego ładu.

Naruszanie racjonalistycznego i europocentrycznego stosunku do egzotyki zaczęło się dokonywać w obrębie nurtu sentymentalnego w XVIII w. (J. J. Rousseau, B. de Saint-Pierre). Rehabilitacja serca i uczucia umożliwiała włączanie do uniwersalnej „rodziny ludzkiej” także tych jej członków, którzy z racjonalistycznego punktu widzenia nie wznieśli się na europejski poziom organizacji i edukacji. Na początku XIX w. kontynuatorem tej linii był Chateaubriand; do jego fascynacji egzotyką odwoływali się romantycy.

Światopoglądowe podstawy egzotyzmu romantycznego znajdują się w historyzmie, który stwarzał możliwość docenienia dawnych stylów myślenia i sztuki oraz ich reliktów we współczesności. Oznaczało to szansę dostrzeżenia wartości kultur „prymitywnych” jako zabytku dziejowego myśli i twórczości ludzkiej. W optyce historycznej ujawniła się mozaika różnorodnych a równoprawnych regionów globu. Problematyka ta została u wielu myślicieli silnie sprzężona z pojęciem narodowości