Obraz (2)

segmenty: średniowiecze, renesans, barok i tak dalej — często rozbijane na kolejne lata nauczania lub studiów. Stosowanie kryterium chronologicznego — rozpatrywanie dzieła w okresie jego powstania jest uzasadnione, takie jako fakt kulturowy; często jednak skłania do błędnych interpretacji stylistycznych, także o wymiarze kulturowym — jako przejawów „zapóźnienia” autora bądź regionu względem innych¹. Takie wartościowanie wynika stąd, że do interpretacji historycznoliterackiej używa się jedynie powierzchownych kryteriów stylistycznych, izolując dzieło z jego uwarunkowań kulturowych, w przypadku tekstów o charakterze religijnym — przejawów szeroko rozumianej pobożności.

I. Zwyczaje pobożnościowe a styl

Najstarsze zachowane w całości polskie misterium, Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, średniowieczne pod każdym względem, znamy w wersji opracowanej tuż przed 1600². Tak późna data nie jest zaskakująca, jeśli wiemy, że na dobre piśmiennictwo w języku polskim zaczęło się w XV wieku. W literaturze szkół jezuickich XVI-XVII1 wieku mamy wiele podobnych przykładów; oto streszczenie jednego z połowy XVII wieku:

In solemne nativitatis festum

Nędzny i obdarty Żołdat wracający z bitwy pod Konstantynowem kłóci się z Gospodarzem, który przygotował zajazd dla Trzech Króli. Przychodzą Józef z Maryją a niegościnnie przyjęci kierują się do szopy. Pasterze kłócą się z powodu podejrzenia o kradzież owcy, potem wysłuchują opowieści o upadku człowieka i przyjściu Mesjasza. Anioł oznajmia narodzenie, paserze zbierają dary, wędrują do szopy i z oracjami składają podarunki. Następuje adoracja Aniołów³.

Zadajmy w trybie szkolnym pytanie: jaki jest czas i miejsce akcji tej sztuki? Zauważmy, że dwie płaszczyzny czasowe, których żaden autor szanujący elementarne reguły akcji dramatycznej nigdy by nie pomieszał, tutaj się przecinają i to nie na zasadzie jakiejś symultaniczności czy równoległości, ale spłynięcia się we wspólną akcję: osoby z obu płaszczyzn rozmawiają ze sobą (wchodzą w interakcję), wskutek czego żołnierz wracający z bitwy pod Konstantynowem w 1648 roku jest jednocześnie tu i w Betlejem, zaś Szymon Cyrenejczyk wchodzi na Drogę Krzyżową i może dostać po grzbiecie od rzymskiego żołdaka, kiedy akurat niesie „kaczora na targ do Sławkowa”⁴.

Męka Pana Naszego Jezusa Chrystusa

Akt VI

Jesus crucern baiulans, V e r o n i c a , Simon Cireneus.

Miles primus

Ej, datej postępujcie, boć to już ku nocy.

Czyli nóg nie czujecie, czy nie macie mocy?

Miles secundus percutiens Jesum

A jakożeś się skrzywił, czegóż się będziesz wlókł?

Czy-ć to tak bardzo ciężko, czyli nie czujesz nóg?

Miles tertius

videbit a longe Cireneum euntem et oceurret ei dicetąue.

Postój bracie! Skąd idziesz?

Cireneus

Ze wsi Czernichowa;

Niosę kaczora na targ do miasta Sławkowa.

Mam też i trochę rybek, jak to na sobotę.

Miles tertius

Połóżże tu to wszystko, najdę-ć wnet robotę.

Cireneus

Kiedy mi to kto porwie! Cóż ja będę czynił?

Boć ja za to po chleb szedł, abym się pożywił

Idem Miles

Nie porwie, pódź co prędzej; pomóż krzyża tego

Dźwigać, a nie frasuj się o kozuba twego.

Boć już dźwigać nie może, ledwie wlecze nogi,

Jakoby to na sobie miał tak ciężar srogi.

⁴ Passio Domini Nostri Jesu Christi, misterum cykliczne, nazwane przez Stanisława Windakiewicza dwudniówką sławkowską, wystawiane w podkrakowskim Sławkowie w 2. połowie XVII w.; cyt. edycję Juliana Lewańskiego: Dramaty staropolskie. Antologia, oprać. J. Lewański, t. 6, Warszawa 1959-1961, s. 175-227, tu s. 193-194; rkps: Kodeks Jagielloński II, sygn. BJ 3526 [40-65]; NK 25; BDR teczka 5L.5: teczka 2B.7.

91

1

* Tak twierdzi K. Croxen, Thematic and Generic Medievałism in the Polish Neo-Latin Drama of the Renaissance and Baroque, “Slavic and East European Joumał”, R. 43: 1999, s. 265-98. “In sunuoary, then, Polish neo-Latin drama to the end of the Baroąue remained a profoundly medieval phenomenon with regard to length, content, characterization, and chorał stmcture. The medievałism of Polish Latin drama places it up to two centuries behind łjsewijn’s timetable for the purgation of medieval elements from Western European neo-Latin literaturę. The classical bipołar notions of “tragedy” and “comedy" went unassimilated by most Polish playwrights, who could not reconcile these notions with the medieval sacramental psychology inherited morę directly from the medievał Christian liturgy and liturgical drama”.

2

   Mikołaj z WHkowiecka, Hislorya o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. Ze czterech Ś. Ewangelistów zebrana a wirszykami spisana przez Księdza Mikolaia z WHkowiecka, Zakonnika Częstochowskiego, Kraków 1582?; Rcpr. Wrocław 199°; wyd. kryt. J. Okoń, Wrocław 1971.

3

   Brak tekstu ostatniej sceny w edycji Nehringa. Zakończenie wykorzystuje starszy tekst z Dialogus de nativitate domini, BJ 4554; to ustalenie i streszczenie przejęte z: Bibliografia Dramatu Rękopiśmiennego, archiwum IBL PAN, teczka 5L [poz. 4], kodeks Kras. 3495 [s. 242-259]. Tekst wydał Władysław Nehring, „Archiv fur Słavische Phiłologie” R. 17:1895, s. 87-128. Pewne fragmenty tego kodeksu (tzw. chełmińskiego) w odpisach Ludwika Bemackiegc rkps Ossol. 7075/11.