P1000044

4

przeważnie na materiale jednej prowincji można było dać obraz całości, podnosząc tylko odrębności, których nie było zbyt wiele.

I. Geneza pisma neogotyckiego i periodyzacja jego dziejów

Genezę pisma neogotyckiego badał Santifaller na obszarze, gdzie sąsiadowała ze sobą ludność mówiącą po włosku i niemiecku. We Włoszech /Werona / już od połowy XV w. zatriumfowało bezapelacyjnie pismo humanistyczne nad średniowieczną bastardąj natomiast sąsiednie obszary niemieckiego Tyrolu południowego trzymały się konsekwentnie dawnego pisma. W latach 1500 -1520 nagle pojawia się nowe pismo wytworzone z bastardy, z szeregiem cech charakterystycznych, i to zarówno w południowym Tyrolu, jak w całych Niemczech. W Prusach występuje od trzeciego dziesięciolecia XVI w. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem społeczno-kulturalnym/, którego przyczyny nie są jasne. W każdym razie nie wiąże się ono z reformacją, gdyż neogotyckiego pisma używali zarówno katolicy jak protestanci. Było to zjawisko antago-nistyczne w stosunku do procesu rozpowszechniania się pisma humanistycz -nego. Proces sam ma charakter niezorganizowany. Nie wyszło też to pismo z kancelarii cesarskiej. Nie wydaje się też, by wynalazek druku wywarł znaczniejszy wpływ na powstanie pisma neogotyckiego, w szczególności kursywy. Pojawia się ono w pół wieku po wynalazku Gutenberga , a przykład Polski wskazuje, że pismo neogotyckie nie wywodzi się z czcionki gotyckiej. W Polsce od początku XVI w. używano do tekstów polskich pisma humanistycznego ,

10/

zastępując bastardę. Wyjątki są chyba nieliczne . Natomiast książki dru -kowano do połowy XVII w. czcionką gotycką. Przyczyna leży w tym, że język polski nie był językiem, literackim w średniowieczu, a stał nim się w pierwszej połowie XVI w. Twórcy tego języka zaczęli od razu pisać alfabetem/ humanistycznym, i to się powszechnie przyjęło. Inaczej było tam/, gdzie języka narodowego używano w piśmie w średniowieczu, np. w Czechach, Niemczech, Francji. Tam siłą bezwładu i przyzwyczajenia gotyk pozostał pismem szerokich kół mieśzczaństwa, kleru i szlachty. Wykształceni używali pisma humanistycznego, Tak było w Danii, gdzie humaniści stosowali pismo łacińskie zarówno do tekstów łacińskich, jak i duńskich, tak było we Francji, gdzie neo-gotyk przybrał charakter pisma klasowego, mieszczańskiego /financiere/.

W Niemczech Luter pisał teksty łacińskie i neogotykiem i pisnrjerii humanis -tycznym, ale uczeń jego Melanchton używał do tekstów niemieckich tylko pisną neogotyckiego, a do łaciny - humanistycznego    I tu dochodzimy do za

gadnienia, dlaczego pismo neogotyckie utrzymało się w niektórych krajach i stało się pismem narodowym, w innych upadło /Francja, Holandia, Anglia/. Decydującą rolę odgrywali tu humaniści. W Anglii konsekwentnie zwalczali oni pismo stare i doprowadzili do zwycięstwa pisma humanistycznego, to samo było we Francji i Hiszpanii. W Niemczech stanęli oni w pół drogi:    dla

tekstów łacińskich przyjęli pismo nowe, dla niemieckich zachowali stare, i to do tego stopnia konsekwentnie, że cytaty łacińskie czy francuskie lub polskie są w tekście neogotyckim pisane literami łacińskimi, a nawet - rdzeń obcy słowa łacińskimi literami, niemiecka końcówka neogotykiem. Trudno jest ustalió przyczynę tego zjawiska. Nie jest jasne, czy chodziło o antagonizm narodowy do Rzymu, czy o względy propagandy wyznaniowej, zarówno pro -testanckiej jak i katolickiej, która łatwiej docierała do szerokich kół w sza -cie neogotyku niz pisma humanistycznego? Jest to zagadnienie pierwszorzędnej wagi, dotąd nie zbadane. Tak więc zarówno geneza neogotyckiego pisma , jak i przyczyna jego utrwalenia się pozostają dotąd niejasne.

Data końcowa - umowna - to r. 1941, kiedy narodowi socjaliści, którzy zrazu gwałtownie występowali w obronie "narodowego pisma" nagle skasowali je w szkołach /rozporządzenie partyjne z dn. 3 I 1941/^^. Pobudką była nowa "europejska" misja, jaką sobie przypisywać począł narodowy socjalizm, "misja", w urzeczywistnieniu której pismo neogotyckie nie mogło być przy -datne. Co prawda w szkołach w Rzeszy uczono obu alfabetów, ale oczywiście pochłaniało to wiele czasu i sił. Lepiej było uprościć nauczanie, a "europej -ski" aspekt przeważył przeciw pismu neogotyckiemu. Zdaje się, że na ogół pożegnano je bez większego żalu, a po upadku narodowego socjalizmu^nie odezwały się żadne głosy za jego przywróceniem. Już w połowie XIX w. parlamenty wypowiadały się za jego skasowaniem, w Rzeszy uratowały je biurokracja i żarliwe przywiązanie Bisma rcka

Periodyzacja dziejów pisma neogotyckiego podjęta została przez Haman-

14/

na i Kromana. Santifaller zagadnienia tego nie poruszył . Hamann traktu -jąc jednolicie frakturę i pismo kancelaryjne oparł się na kursywie i podzielił

jej dzieje na trzy okresy: