P1180017

434 B- Spinoza, Traktaty

wyprowadzamy przyczynę z jakiegoś skutku ¹⁰, albo kiedy wnioskujemy z czegoś ogólnego, z czym wiąże się zawsze jakaś własność.

IV. Istnieje wreszcie poznanie, w którym rzecz zostaje poznana przez samą swoją treść lub przez wiedzę o przyczynie najbliższej.

{ jo. Wyjaśnię to wszystko na przykładach. Ze słyszenia tylko wiadomo mi o dniu moich urodzin, kim byli moi rodzice i o rzeczach podobnych, o których nigdy nie wątpiłem. Z doświadczenia niestałego wiadomo mi, że mam umrzeć, co twierdzę dlatego, że widziałem, iż inni do mnie podobni umierali, chociaż nie wszyscy żyli jednakowo długo i nie zmarli na tę samą chorobę; dalej wiadomo mi tak samo z doświadczenia niestałego, że oliwa jest środkiem zdatnym do podsycania płomienia, a woda do gaszenia go, wiem także, że pies jest zwierzęciem szczekającym i że człowiek jest zwierzęciem rozumnym; w ten oto sposób nabyłem wiedzę niemal o wszystkim, czego potrzeba do prak-5 21. tyki życiowej. Wnioskowanie z innej rzeczy odbywa się w sposób następujący: poznawszy jasno, że czujemy to nasze, a nie inne ciało, wnosimy, powiadam, stąd jasno, że dusza zjednoczona jest z ciałem i że to zjednoczenie stanowi przyczynę owego czucia * *, ale jakimi są to czucie i to zjednoczenie zgoła nie możemy stąd rozumieć ^l2; albo gdy dowiedzieliśmy się, jaką naturę posiada wzrok i zarazem, że posiada on tę własność, iż jedna i ta sama rzecz wydaje się nam przy dużej odległości mniejszą, niż wtedy, gdy oglądamy ją z bliska, wnioskujemy stąd, że 4 22. słońce jest większe, niż się wydaje itp. Wreszcie rzecz zostaje poznana przez samą swą treść, kiedy stąd, że się czegoś dowiedziałem, staje mi

¹⁰    W takim przypadku nie otrzymujemy żadnego zrozumienia przyczyny poza tyra, co spostrzegamy w skutku. Okazuje się to dostatecznie w tym, że wtedy przyczynę oznacza się najogólniejszymi tylko wyrażeniami, jak: „więc mamy coś", .więc mamy jakąś władzę' itp., albo też wyraża się ją przecząco: .więc nie jest to, czy tamto* itp. W najlepszym razie przypisuje się przyczynie ze względu na skutek coś, co się jasno pojmuje, jak wykażę na przykładzie, ale dotyczy to wyłącznie własności, nie zaś poszczególnej treści rzeczy (przypis Autora).

¹¹    Z tego przykładu widać jasno, co wyżej zaznaczyłem, albowiem przez owo zjednoczenie nie rozumiemy nic poza samym czuciem, czyli skutkiem, z którego wnioskowaliśmy o przyczynie, której nie rozumiemy (przypis Autora).

¹²    Taki wniosek nie będzie pomimo swej pewności dość bezpieczny, jeżeli się nie jest w najwyższym stopniu ostrożnym, albowiem jeżeli się nic wystrzegać, można łatwo wpaść w błąd. Gdy pojmuje się rzeczy w sposób tak oderwany, nie zaś przez ich treść prawdziwą, podlegają one rychło pomieszaniu przez wyobraźnię. Otóż ludzie wyobrażają sobie to, co jest samo w sobie jednolite, jako wielorakie, dlatego że temu, co pojmują w oderwaniu (abstracte), w wyodrębnieniu i mętnie, siadają nazwy, którymi posługują się dis oznaczenia innych rzeczy, bliżej im znanych; stąd się bierze, że wyobrażają sobie tamte rzeczy w sposób laki sam, w jaki zwykli tr wyobrażać, którym pierwotnie owe nazwy nadali (przypis Autora).

ffl

Traktat o poprawę rozumu ...

się wiadomym, co to jest: o czymś się dowiedzieć, albo tet z tego, że dowiedziałem się o treści duszy, staje mi się wiadomym, że jest ona zjednoczona z ciałem; drogą takiego poznania dowiedzieliśmy się, że 2 i 3 daje 5, że dwie linie, równoległe do trzeciej, są względem siebie równoległe itd.; jednak niewiele jest rzeczy, które zdołałem dotychczas drogą takiego poznania zrozumieć.

Aby uczynić to wszystko jeszcze lepiej zrozumiałym, użyję następującego jednego tylko przykładu. Weźmy trzy liczby; chodzi o czwartą, która tak miałaby się do trzeciej, jak druga do pierwszej. W takim przypadku kupcy zwykle powiadają, że wiadomo im, co uczynić, aby tę czwartą liczbę odnaleźć, nie zapomnieli bowiem jeszcze owego działania, które słyszeli od swych nauczycieli po prostu, bez dowodu. Inni utworzą ogólne twierdzenie z doświadczenia z łatwymi liczbami, przy których owa czwarta liczba jest oczywista, jak np. przy 2,4,3,6, przy czym znajdują doświadczalnie, że przez pomnożenie liczby drugiej przez trzecią i podzielenie iloczynu przez liczbę pierwszą wypada jako iloraz 6; otóż spostrzegłszy, że wypada tutaj taż sama liczba, o której i bez tego działania dowiedzieli się, że jest proporcjonalną, wnioskują stąd, że działanie to jest dobre i zawsze pozwala odnaleźć czwartą proporcjonalną. Jednak matematykom wiadomo z Euklidesowego twierdzenia su. 19-go w księdze 7-ej, jakie liczby są pomiędzy sobą proporcjonalne, wiedzą mianowicie z natury proporcji i jej własności, że iloczyn z pierw szej i czwartej liczby równa się iloczynowi z drugiej i trzeciej- Mimo to nie dostrzegają oni w sposób dorównany proporcjonalności pomiędzy liczbami danymi, a gdyby ją dostrzegli, to stałoby się to nie na skutek tamtego twierdzenia, lecz intuicyjnie, bez wykonania owego działania

Dla dokonania wyboru najlepszego z tych sposobów poznania trzeba ; nam wyliczyć pokrótce wszystkie środki konieczne dla osiągnięcia naszego celu, a są to następujące:

I. Musimy nabyć wiedzę dokładną o swojej naturze, którą pragniemy udoskonalić, a zarazem i tyle o naturze rzeczy innych, ile tego potrzeba.

0. Mamy stąd poprawnie wyprowadzić różnice, zgodności i przeciwieństwa pomiędzy rzeczami.

DI. Mamy należycie pojąć, czemu rzeczy podlegają, a czemu nie podlegają.

IV. To należy porównać z naturą i władzą człowieka, i z łatwi ścią okaże się stąd, do jakiego stopnia doskonałości może człowiek dojsc.

Zważywszy to, zbadajmy teraz, który ze sposobow pozwmia mamy wybrać.