poetyka dzie�a otwartego002

24 Poetyka dzieła otzvartego

dwa przebiegi zaczynają się identycznie (potem zaś rozwijają się odmiennie), natomiast dwa inne, przeciwnie, prowadzą do jednakowego rozwiązania. Możliwość rozpoczynania i kończenia utworu dowolnym przebiegiem pozw^rala na znaczną liczbę kombinacji chronologicznych. Ponadto dwa identycznie rozpoczynające się przebiegi można zsynchronizować, tworząc tym samym złożoną polifonię strukturalną... Wyobraźmy sobie, że owe propozycje formalne zostają zapisane na taśmach magnetofonowych, które każdy może nabyć. Wów^rczas odpowiednie urządzenie akustyczne pozwoliłoby samym odbiorcom we własnym domu stworzyć z owych propozycji formalnych nie zapisaną dotychczas fantazję muzyczną, dającą świadectwo indywidualnej wrażliwości na materię dźwiękową i jej układ w czasie”.

4. W Trzeciej sonacie fortepianowej Pierre Bouleza część pierwsza (Formant I: Antiphonie) składa się z dziesięciu przebiegów muzycznych, zapisanych na dziesięciu oddzielnych kartkach, którymi można manewrować jak fiszkami (nawet jeśli nie wszystkie kombinacje są dopuszczalne); część druga (Formant II: Trope) składa się z czterech przebiegów o strukturze cyklicznej, przy czym wykonawca rozpoczyna od dowolnego przebiegu, łącząc go z pozostałymi, tak by cykl został zamknięty. Wewnątrz poszczególnych przebiegów możliwość interpretacji jest ograniczona. Niemniej jednak jeden z nich — Parentheses — zaczyna się wprawdzie od taktu w określonym tempie, lecz potem mieści w sobie obszerne nawiasy, których tempo zależy od wykonawcy, wskazówki kompozytora dotyczą zaś tylko tego, jak należy łączyć pasaże (np. sans retenir, enchainer sans interruplion itd.).

We wszystkich tych przypadkach (a są to cztery przykłady spośród wielu) natychmiast uderza ogromna różnica między tym typem przekazów muzycznych a przekazami, do których przyzwyczaiła nas tradycja klasyczna. Mówiąc prościej, różnicę tę można określić następująco: dzieło muzyki kia-sycznej, np. fuga Bacha, Aida czy Święto wiosny, było zespołem dźwięków zorganizowanych przez kompozytora w sposób określony i zamknięty oraz przekazywanych za pomocą znaków umownych, które miały tak pokierować wykonawcą, aby ten wiernie odtworzył kształt zrodzony w wyobraźni autora. Nowe dzieła muzyczne nie tworzą natomiast przekazów określonych i ukończonych, nie mają kształtu jednoznacznego, lecz dają możliwość tworzenia różnych form, zależnie od inicjatywy wykonawcy. Nie są to zatem dzieła skończone, które należy poznać i odtworzyć w określonym kształcie, ale dzieła „otwarte”, którym ostateczną formę nadaje interpretator w momencie, kiedy spełnia rolę pośrednika.¹

Należy zaznaczyć, aby uniknąć nieporozumień, że na mocy przyjętej przez nas konwencji pojęcia „dzieła otwartego” używamy jedynie do określenia nowej dialektyki stosunków między dziełem i interpretatorem, przy czym pomijamy inne możliwe i uprawnione jego znaczenia. W estetyce mówi się

0    „zamkniętym” lub „otwartym” charakterze dzieła, by wyjaśnić sytuację estetyczną, w której spełnia się akt odbioru

1

Należy zaraz na wstępie usunąć mogące powstać nieporozumienie: jest rzeczą oczywistą, że działanie praktyczne interpretatora-wykonawcy (muzyka, który wykonuje utwór muzyczny, czy aktora recytującego tekst)

1    działanie interpretatora-odbiorcy (człowieka patrzącego na obraz lub czytającego po cichu wiersz, czy też słuchającego utworu w cudzym wykonaniu) różnią się między sobą. Jednakże w analizie estetycznej oba przypadki będziemy traktować jako różne przejawy tej samej postawy interpretacyjnej. Każda lektura, każde kontemplowanie, każde przeżycie estetyczne dzieła sztuki stanowi pewien rodzaj indywidualnego „wykonania”. Pojęcie procesu interpretacji obejmuje wszystkie te postawy. Powołujemy się tutaj na Luigiego Pareysona: Estetica — Teoria della formałivita, To-rino 1954 (II wyd. Bologna 19ÓO; w dalszym ciągu książki będziemy się powoływać na to wydanie). Może się zdarzyć oczywiście, że dzieło, które dla wykonawcy (muzyka, aktora) jest „otwarte”, publiczność odbiera jako jednoznaczny wynik definitywnego wyboru. W innym przypadku wybór dokonany przez wykonawcę pozostawia odbiorcy możliwość innego wyboru, do którego tenże odbiorca jest zaproszony.