IMG824

I. Problemy tradycji literackie)

lira tych stron dzieła literackiego, które nie dają się określić narzędziami służącymi tylko umiejscowieniu go w dziejach, analiza jego wewnętrznej budowy. Przy badaniu określonego dzieła literackiego jako pewnego samoistnego i odrębnego przedmiotu materiałem analizy są fakty niejako zakończone, dane w postaci gotowej. W przypadku tego rodzaju, przy takim nastawieniu naukowym, dyrektywa historyzmu funkcjonuje odmiennie. Zadaniem zasadniczym staje się bowiem analiza elementów, wchodzących w skład określonego przedmiotu, następnie zaś przedstawienie typu związków, które między nimi zachodzą, a przeto wyznaczają jego charakter. Szukanie opozycji historycznych pełni nadal funkcję niezwykle ważną, mimo że nie jest już głównym przedmiotem zainteresowania. Sprowadza się ono do dwu zjawisk, na ogół zresztą zachodzących na siebie. Po pierwsze prowadzi pośrednio do uszeregowania tych samoistnych przedmiotów (lub Ich pod jakimś względem jednorodnych grup) w ciąg rozwojowy. Po drugie pozwala określić, jakie elementy przeszłości literackiej pozostawiły swe ślady na określonym zjawisku, w jaki sposób stały się jego częściami składowymi. Historyzm jest więc tutaj badaniem wyników pewnego procesu historycznoliterackiego, zamkniętych w określonej strukturze.

Przypadek drugi prowadzi do odmiennego nieco, w stosunku do powszechnie przyjętego, zastosowania dyrektywy historyzmu. W takim ujęciu utwór jest nie tylko wytworem pewnego procesu dziejowego, jest także jego odzwierciedleniem — w tym sensie, że poszczególne jego elementy przeniknęły w strukturę dzieła i dają się poznać jako jej części składowe, pełniące określone funkcje. Można więc powiedzieć, że utwór jako swoista konstrukcja *iosi w sobie swoją literacką historię — innymi słowy: historyczność, geneza literacka, jest jego wewnętrzną własnością, stanowi cząstkę jego struktury — daje się przeto wyprowadzić z elementów, które w niej uczestniczą. Poprzez badanie wewnętrznej budowy dzieła można dojść do wyjaśnie-

nia jego historycznoliterackich uwarunkowań.¹ Analiza takich elementów przeszłości w konkretnym utworze literackim jest czymś odmiennym od badania go jako bezpośredniego wyniku procesu historycznoliterackiego, a tym bardziej różnym od badania danego jego przebiegu, dla którego poszczególne utwory są załącznikami, dokumentacją. Kiedy punktem wyjścia jest konkretna budowa utworu literackiego, sprawą istotną staje < się nie rekonstrukcja głównych kierunków przebiegu procesu ¹ historycznoliterackiego, gdyż jest to niemożliwe. Niemożliwe j dlatego, że w konstrukcji odbija się nie cała przeszłość literacka czy jej obszerne kręgi, ale pewne tylko cząstki. Nasuwa się i więc pytanie: co i w jaki sposób przeniknęło do określonego utworu literackiego, jakie były kryteria wyboru (tymczasem obojętne, czy uświadamiane przez twórców, czy żywiołowe). Stosunek do przeszłości literackiej ukazuje się w nowych wymiarach. Wyniki badania tego typu stosunku nie ograniczają się tylko do stwierdzeń na temat przejmowania przez dzieło jednostkowe lub kompleks dzieł elementów przeszłości. Ich znaczenie, ważkość poznawcza, mogą być dużo bardziej rozległe. Pozwolą przedstawić to, co w epokach ubiegłych jest dla danego okresu cenne, co sprzyja kształtowaniu własnego oblicza literatury epoki, umożliwia unaocznienie tych cząstek przeszłości, które wykazują taką siłę żywotną, że kształtują poczynania artystyczne pisarzy, należących do epok następnych, często stają się dla nich wzorem. Tego typu badania historyczne zaj-

11

1

Możemy powiedzieć, że historyczność stanowi strukturalny element dzieła literackiego w tym sensie, że jego poznanie będzie zawsze niepełne, jeśli nie zwróci się uwagi na to, co z ściśle wymiernych historycznie elementów danego okresu weszło w obręb jego budowy. Można w interesującym nas zakresie proponować takie ujęcie, jakie w odniesieniu do wiedzy zastosował Karl Mannheim pisząc, żo: „...historyczny proces społeczny może posiadać dla większości dziedzin wiedzy konstytutywne [podkr. Mannheima — M.GJ znaczenie, da się najpełniej udowodnić, jeśli wskażemy fakt, że z większości konkretnych wypowiedzi można wywnioskować, kiedy i gdzie powstały, kiedy i gdzie zostały sformułowane” (K. Mannheim, Socjologia wiedzy, przekład: W. Aucrbach i G. Iebheiser, „Przegląd Socjologiczny” 1937, t. V, s. 63).