IMG839 (2)

f. Problemy tradycji literackiej

istotna jest bowiem „sytuacja” utworu współczesnego, który,2 oddziaływania przeszłości asymiluje, jego pozycja wobec aktu- * alnych przebiegów literackich. Z tej racji powstaje konieczność określenia jeszcze jednej stTony stosunku dynamicznego i sta- ■ tycznego — tym razem ze względu na rolę, jaką odgrywają •J elementy tradycji wobec współcześnie kształtujących się' z ja- 3 iwisk literackich. Z tego punktu widzenia stosunkiem dynamicznym będziemy nazywali ten, który prowadzi do nowych rozwiązań, a więc czynnie wpływa na kształtującą się sytuację i historycznoliteracką. Stosunkiem statycznym zaś taki, który w pewnym sensie pozostaje „bez dalszych ciągów", który nie jest w stanie oddziaływać na kształtujące się procesy.

Za każdym razem oba typy stosunków są wynikiem napięć g dwojakiego rodzaju: utwór współczesny — elementy przeszłości J literackiej oraz utwór współczesny — krystalizujące się współ- * cześnie tendencje twórcze. W wielu wypadkach oba typy sto- « sunków mogą się pokrywać. Wtedy kształtowana przez twórcę!* tradycja literacka jest wypadkową działania obydwu zjawisk,jB •wyznaczających jej kształt. Nie musi to być jednak regułą.

W pewnych wypadkach stosunek jest dynamiczny ze względu na przekształcenia elementów przeszłości, nie jest nim zeJ względu na współczesność, gdyż składniki minionych poetyk, -mimo że aktualnie modelowane, nie mogą oddziaływać z tych 1 czy innych wzglądów na współczesność. I tutaj także Kwiaty *1 polskie są przykładem znaczącym: są niewątpliwie nową odmianą gatunkową wyrosłą z poematu dygresyjnego, jednakże 1 mimo tej swojej „nowości” nie oddziałały na rozwój współ- i czesnej poezji, bo nie przylegały do aktualnej sytuacji litera- j ckiej. Możliwe są również i takie wypadki, w których stosunek statyczny, przejmowanie wybranych elementów przeszłości j w ich postaci nie przekształconej, wpływa dynamicznie na aktu- j a Iną sytuację literacką. Wtedy np., kiedy ujawnia wartość danej j konwencji literackiej dla kształtującej się poetyki.

Rozważania niniejsze ukazują, jak wielkie trudności napotyka się przy próbie ujęcia tradycji literackiej i jej odmian, nie są to wszakże trudności jedyne — powiększa je to jeszcze.

że na sam proces kształtowania tradycji wpływa jej „materiał”, zależna jest ona od epoki, do której pisarz współczesny nawiązuje. Komplikuje sprawę to, że w jednym dziele spotykać się mogą elementy pochodzące z różnych poetyk historycznych.

W utworze — by tak powiedzieć — „chwytem jednolitości” jest nie jednorodne pochodzenie jego części składowych, ale funkcje, jakie pełnią one w tej nowej całości. Struktura utworu dopuszcza więc genetyczną różnorodność. Przy podejmowaniu pewnych elementów taka różnorodność jest zjawiskiem koniecznym, nieuniknionym. Nie zanikły one wraz ze zmierzchem epoki (czy poetyki), która je wydała — wraz z ewolucją literatury zmieniały się, pewne cechy traciły, nowe zyskiwały. Innymi słowy: obrastały w historię. Pisarz, który podejmuje jakiś wzór z przeszłości, nie rozdziela zazwyczaj (w każdym razie nie musi rozdzielać) tego, co jest w nim pierwotne od nawarstwień wtórnych, późniejszych. Traktuje je jako całość. Całość ta — ujmowana tak ogólnie — może być w różnych swych postaciach komponentem historycznie odmiennych poetyk. Jako tradycja może więc być zjawiskiem złożonym, mieć w przeszłości różne odniesienia, których realne związki w dziejach nie są z tego punktu widzenia sprawą najistotniejszą. O przynależności utworu, który jednoczy elementy o różnej proweniencji historycznej lub elementy, jakie w innych postaciach należą do innych prądów, do określonego ciągu rozwojowego decyduje to, jakiego typu, jeśli chodzi o pochodzenie, posiada dominanty. W strukturze utworu, nawiązującego do określonego wzoru przeszłości, pojawiać się mogą konwencje bądź zasady twórcze, wywodzące się „z różnych parafii". To scalenie w tradycji różnorakich wątków nie ogranicza się do przypadków, które obejmuje podział: zasady — konwencje. Dokonuje się ono wtedy także, gdy działa na „materiale jednorodnym". Tak np. w utworze poety z okresu dwudziestolecia mogą funkcjonować zasady twórcze, które są połączeniem dyrektyw formotwórczych, przynależnych jednocześnie do romantyzmu i Młodej Polski. Podobnie dziać się może w zakresie konwencji. Ze względu na ciągłość procesu historyczno-