IMG837 (2)

I. Problemy tradycji literackiej

przecież i „ruchome" wyznaczniki formotwórcze. Jest dynami-; ćmy z tego względu także, że prawie zawsze wyklucza „postawę antykwarłusza". Daje się to obserwować we wszystkich warstwach utworu, także w zakresie języka. Pisarz, reprezentujący ten stosunek do tradycji, nie nawiązuje do języka „wzorów" jako zamkniętych ^petryfikowanych całości — stara się przejąć zasady, które uwarunkowały właśnie taki kształt języka. Nie naśladuje więc konkretnych realizacji, np. języka Uryki romantycznej — stara się w nowej sytuacji historycznoliterackiej i na podłożu języka literackiego, w którym zaszły już pewne zmiany, zastosować którąś z dyrektyw, mających wpływ na lirykę romantyczną (np. dyrektywę kształtowania wiersza na wzór „żywego wypowiedzenia”). Stosunek dynamiczny prowadzi więc do nowego zastosowania „starych zasad” we wszystkich warstwach dzieła literackiego, przekształcenia ich, niejako wmontowania w nowy kontekst literacki. Dynamiczny stosunek do tradycji bywa zazwyczaj stosunkiem twórczym.¹¹

Stosunek statyczny kształtuje się inaczej. Pisarz nie stara się zastosować zasad twórczych, które warunkowały takie czy inne poczynania artystyczne w przeszłości i w nich niejako tkwią.■ Nawiązuje do konkretnych rezultatów, przejmuje ukształtowane i już „zamknięte” formy. W określonym okresie historycznoliterackim były one bezpośrednio związane z zasadami twórczymi, powstały w ramach ich działania. Następnie — w obrębie roz-l woju danego zjawiska — częściowo za u tonom i zo wały się, oderwały od swego podłoża, mogły istnieć poza tymi czynnikami, którym zawdzięczają powstanie. Elementy te nazwijmy kon- .j wen c ja mi literackimi. Do konwencji zaliczyłbym np. pewne wykształcone przez dany prąd obrazy, zesta/wienia metaforyczne,® posługiwanie się przy pewnych tematach określonym stylem itp. Przejęcie konwencji nie równa się przejęciu zasad twórczych. Otwiera też na ogół dużo mniejsze możliwości dla własnej inicjatywy pisarza. Konwencje — np. romantyczne — można

wprowadzić w nowy kontekst literacki, przez co modeluje siq je, nadaje nowe funkcje. Można też jednak tylko je reprodukować, powielać chwyty dawno stosowane i już wyeksploatowane. Oto przykład inercyjnego podjęcia tradycji romantycznej:

Jeszcze mi nazbyt jesteś aniclicą I duchom jasnym na ziemię zesłanym,

Jeszcze mi nazbyt Bogiem tchnie twe lico.

Nazbyt zjawieniem mi jesteś świetlanym.

(J. Tuwim, „Jcircze ml nazbyt ...”)■

Szczególną formą przejmowania konwencji stanowi stylizacja. Stylizacja jest to kształtowanie na podobieństwo pewnego spetry-fikowanego wzoru, którego środki artystyczne są ściśle określone i ograniczone do jednego tylko typu. Stylizować możną > „pod” pewien typ utworów czy gatunek literacki, który — jako swoisty schemat — wyodrębnia się z innych (stylizować więc można na wzór dzieł o swoistym profilu artystycznym, np. ballady romantycznej czy sentymentalnej sielanki). Stylizator wzorować się też może na jednym konkretnym dziele — jego chwyty przenosi w obręb własnego utworu. Stylizacja jest może najbardziej uchwytnym przejawem działania tradycji literackiej, ale — równocześnie (poza szczególnymi przypadkami) — nie zawsze najistotniejszym. Stosunek statyczny obejmuje czasem, choć rzadziej, także i zasady twórcze. Współczesny poeta usiłuje wtedy w pełni zrekonstruować określone założenia twórcze z epoki ubiegłej bez względu na to, jakiej sytuacji historycznoliterackiej były wytworem. Przykładem tej tendencji mogą być niektóre wiersze Lechonia — autor Lutni po Bekwarku usiłował czasami pisać tak, jakby kształtował liryk według tych zasad, które obowiązywały w epoce romantyków, z pom:-

87

1

^łł Wszystkie cytaty z utworów Tuwima, przy których nie ma odsyłaczy, pochodzą z wydania jego Dziel, Warszawa 1955—1956, t. I, cz. I i II: Wiersze, t. II: Kwiaty polskie, t. III: Jarmark rymów, opr. Janua Stradecki.