48983 IMG834 (2)

I. Problemy tradycji literackiej

Autonomia nie jest jednak absolutna — nie dlatego, że dla każdego elementu swoiście literackiego wskazać można bliższe lub dalsze odpowiedniki, należące do zjawisk innego rzędu. Jej nie-pełność wynika z tego, że ta strona procesu kształtowania tradycji nie jest odizolowana od tej, która wiąże sztukę słowa ze zjawiskami innymi. Dwuczłonowcść ta zaznacza się na całości zjawiska tradycji literackiej. W pierwszym przypadku będzie ona obejmować te elementy pisarstwa przeszłości, które się wiążą z •'tym, co znajduje się poza literaturą. W ujęciu drugim, niewątpliwie węższym, obejmuje przede wszystkim problemy gatunkowe i stylistyczne. Nie można jednak przeprowadzać tego rodzaju zacieśnienia. Ze względu na niepełną autonomiczność tej strony tradycji literackiej wypływają dla badania jej części „formalnej" istotne konsekwencje. Tradycja w sensie ściśle literackim nie da się wyjaśnić, gdy pozostaniemy tylko w jej obrębie. Konieczne są pewne odwołania do zjawisk poza forma 1 ny ch czy nie tylko formalnych. Przybrać one winny dwie postaci. Po pierwsze: obejmować te elementy, które warunkowały w prze- j szłości formę i niejako w nią przenikały, stawały się jej częścią 1 składową. Forma powieści poetyckiej nie da się wyjaśnić bez uwzględnienia koncepcji bohatera romantycznego, która była nie tylko czynnikiem poprzedzającym kształtowanie gatunku, j ale urosła do roli jednego z jego wyróżników. Pierwszy krąg I obejmować wrięc będzie to, oo nie jest samym kształtem języko- J wym, ale przenika go i warunkuje. Przy analizie tradycji pro- 1 bierniem jest więc to, czy przejmowana forma ma nie tylko ana- j logiczny kształt jak w epoce swego właściwego żywota, czy też ' ma podobne lub inne uzasadnienia. To zaś z kolei zmusza do 1 odwołania do współczesnej sytuacji, która warunkuje przejmo- 1 wanie tradycyjnej formy i charakter jej przekształceń. Tak uj- ' mując zagadnienie znajdujemy się w obrębie zjawisk specyficz- -i nie literackich, nie ograniczamy się jednak tylko do nich, mając na uwadze złożoność i wieloaspektowość tak pojedynczego dzieła, jak procesu historycznoliterackiego.

X>Ja wyjaśnienia, dlaczego właśnie ten wątek przeszłości jest w danym momencie przejmowany, niezwykle ważne jest uwzglę-

dnienie sytuacji, w której dokonuje się jego asymilacja. Przy pomijaniu jej trudno byłoby wyjaśnić, dlaczego ten właśnie, \nJ a nie inny wycinek przeszłości został reaktywowany. Sytuacją traktujemy jako zespół warunków tak obiektywnych, jak subiektywnych, w których dany utwór — podejmujący określoną tradycją — powstaje. Wchodzi więc w nią tak zespół warunków społecznych, jak stosunek tworzącej jednostki do świata, który kształtuje tzw. postawę, będącą nie tylko czymś zewnętrznym wobec utworu — może ona weń przenikać, stawać się wewnętrznym wyznacznikiem formy. Sytuacja taka może być podobna do splotu tych warunków zewnętrznych, jakie mogły wpłynąć na kształt utworu, do którego się nawiązuje. I tak w latach ( trzydziestych naszego wieku sytuacja poety-nonkonformisty/' I który dezaprobuje aktualną rzeczywistość jako niezgodną z przy- I jętym ideałem, w jakimś stopniu zaważyła na nawiązaniu do liryki romantycznej. Podobnie pozycja Tuwima w latach wojny, i pozycja poety-emigranta, nie pozostała bez wpływu na konstruk- J cję Kwiatów polskich, wywodzących się z romantycznego poe- 1 matu dygresyjnego.⁸¹ Uwzględnianie sytuacji nie znaczy, że * stać się ma ona punktem centralnym, czy — tym bardziej — momentem, do którego określenia prowadzić ma analiza podejmowania tradycji. Jest ona czymś pomocniczym, pozwalającym zrozumieć mechanizm jej działania. Stanowi ten podstawowy po za literacki moment odniesienia, który służy wyjaśnieniu zjawisk swoiście literackich. Bezpośrednim przedmiotem zainteresowania może być wtedy, gdy niejako przenika w strukturę utworu, staje się jej komponentem. W tego rodzaju wypadkach tak określana sytuacja nie jest już tylko bliższym lub dalszym wyznacznikiem budowy utworu, ale należy do mej.

Sytuacja jest więc nie tylko wskaźnikiem pozwalającym ustalić, w jakich warunkach utwór powstał. Określanie charakteru przejmowania tradycji, roli elementów tradycyjnych wewnątrz \J utworu, nie jest tylko problemem genezy. I tutaj także podsta- i

¹¹ Na konieczność uwzględniania warunków przy rozpatrywaniu związków z kulturą przeszłości często zwracał uwagę Brzozowski.