Sakson2

Zdaniem Barbary Fedyszak-Radziejowsłdej wieś w Polsce „stała się wyrzutem sumienia, nierozwiązanym problemem, który pokazie elitom politycznym i gospodarczym ich własną niedoskonałość. Jak patrzymy na gospodarczą mapę Polski, to widać wyraźnie rozwinięte centra i peryferia niedostrzegane przez elity, to tam przesunięto problem biedy”⁵⁶³.

Nie bez znaczenia dla postrzegania rolnictwa w Polsce jest fakt, iż charakteryzuje je niski stopień towarowośd (tj. udziału produkcji przeznaczonej na sprzedaż), wynoszący 50%. Polskie gospodarstwa są niewielkie, aż 55,95%. z nich znąjdqje się w grupie najmniejszych - do 5 ha, i użytkują one 17,8% wszystkich użytków rolnych. Niekorzystna jest również liczba ludności zatrudnionej w polskim rolnictwie - ponad 20% (podczas gdy średnia dla UE to zaledwie 6,2%). Zaledwie 31% ludności wiejskiej utrzymuje się z pracy w rolnictwie, znaczny jest odsetek osób pobierający emerytury bądź renty inwalidzkie lub utrzymujących się z pomocy społecznej. Niski jest poziom wykształcenia polskich rolników®⁶⁴.

Byli pracownicy PGR-ów tworzą społeczności permanentnego ubóstwa. Są określani mianem „ofiar eksperymentu społecznego”. Pry czym był to „eksperyment podwójny: po pierwsze, gdy powoływano taką formę gospodarowania jak PGR-y, z ich całą socjalną infrastrukturą, po drugie, gdy je rozwiązano i ludzie zupełnie nieprzystosowani do aktywnego, samodzielnego życia zostali nagle pozostawieni samym sobie”⁸⁶⁸.

Ewelina Szpak, autorka pracy o życiu codziennym mieszkańców POR-ów, pisze, iż: „Pojęcie PGR zazwyczaj kojarzy się Polakom z PGR-em, kryzysem ekonomicznym, biedą, marnotrawstwem i alkoholizmem, obrazem niszczejących zabudowań gospodarczych usytuowanych wzdłuż dróg. Uzupełnieniem takiego krajobrazu są zaniedbane i ponure blokowiska, w których w stłoczeniu i skrąjnej nędzy żyją dziś wyizolowane przestrzennie i społecznie rodziny dawnych pracowników pegeerowsłdch. W oczach opinii publicznej społeczność ta stanowi «żywy symbol minionej epold», której spuścizną jestjeszcze większe ubóstwo i zagubienie społeczne [podkreślenie-A.S.]popegeerow-sldch mieszkańców”⁸⁶⁶.

Egzemplifikaeją i uogólnieniem tych wyobrażeń może być reportaż Joanny Podgórskiej z marca 2000 r. na temat sytuacji w osiedlu popegeerowskim leżącym nieopodal Słupska w województwie zachodniopomorskim. Podobne reportaże ukazywały się także na temat sytuacji na Warmii i Mazurach⁸⁶⁷ oraz w innych częściach Polski. Autorka

⁰⁴⁸ B. Fedyszak-Radziej owska, Nie obrażaćsię na rolników. Wywiad, „Gazeta Wyborcza” z 27.01.2003,6.14. Por. także t ej te, Etos pracy rolnika. Modele społeczne a rzeczywistość, Warszawa 1992.

⁰⁴⁴ Por. W P o c z t a, Ekonomiczne skutki warunków integracji Polski z UE dla sektora rolnego, Warszawa 2003,8.10-14.

⁰⁴⁰ E. Tarkowska, Ubóstwo tu byłych PGR-ach; w poszukiwaniu dawnych źródeł nowej biedy, „Kultura t Społeczeństwo" 1998, nr 1, s. 98.

⁰⁴⁴ E. S z p a k, Między osiedlem a zagrodą. Życie codzienne mieszkańców PGR-ów, Warszawa 2005, s. 9. Z analizy dwu tygodników opinii - „Polityki* 1 „Wprost” z lat1994-1999 wyłania się zdecydowanie negatywny stereotyp byłych pracowników PGR Na ten stereotyp składąją się następujące cechy 1 zachowania: brak dyscypliny pracy, nadużywanie alkoholu po upadku PGR bierność, brak inicjatywy, bezradność, niechęć do pracy, lenistwo, roszczeniowość i uzależnienie od pomocy społecznej, łamanie prawa - kradzieże i kłusownictwo, nieracjonalna strategia wydatków, wielodzietność, niezdolność do refleksji i zmiany mentalności, przemoc domowa i okrucieństwo wobec zwieraątlTegnerowicz, Stereotyp byłych pracowników Państwowymi Gospodarstw Rolnych, w: Współczesne społeczeństwo polskie, pod red. R Suchockiej, Poznań 2002, s. 333-352.

⁰⁶⁷ Por. min. reportaże Waldemara Mierzwy, Ewy Wilk, Lidii Ostałowskiej, Magdaleny Grochowskiej opublikowane w pracy pt Jl dąb rośnie”. Warmia i Mazury w reportażu po 1945 roku. Wybór, oprać T. Pruslńald, wstęp A. Sakson, Warszawa/Dąbrówno 2002.

pisze min.: „W gminie Główczyce jest 15 takich wiosek jak Przebędowo, oddalonych 2-3 km od drogi, którą cokolwiek jeździ To w tej okolicy powstała «Arizona», głośny film dokumentalny Ewy Borzęckiej. Gdy w 1991 r. padły naraz wszystkie PGR, w Główczycach zaczął się d r a m a t [podkreślenie - AS.]. Nie od razu było tak źle. Nąjpierw wszyscy dostali zasiłki i odprawy. Pokupowali telewizory, wideo, używane maluchy. - Jedni wideo, a inni ciągnik - mówią pracownice gminnego ośrodka pomocy społecznej w Główczycach. Choć prawdę mówiąc, przypominąją sobie tylko jednego, który kupił ciągnik. - Oni nie zdawali sobie sprawy, co ich czeka. Gdy odebrano im prawo do zasiłków, przychodzili tu i krzyczeli na nas, próbowali organizować protesty - wspominąją - Ale wtedy już było po wszystkim. (...) Nawet gdyby powstały miejsca pracy to nie dla popegeerowych. Na co komu szczerbaty czterdziestolatek bez zawodu i wykształcenia, PGR głęboko zakorzeniły w ludziach marazm, bezwład i bezradność, nauczyły czekać. Jedynie niewielka grupa kobiet zdobyła pracę w zakładzie przetwórstwa rybnego w Łebie.

r Wstąją o 4 nad ranem, zarabiają 500 zł na rękę, a w domu są po 17, gdzie czeka gromada dzieci i mąż, który z nudów dąje z kolegami w palnik - opowiada Krystyna Ocza-chowska. - Ale trzymają się tej pracy pazurami, bo już wiedzą, że innej nie będzie"⁸⁶⁸.

Do nąjwiększego „błędu” polskiej transformacji przyznają się twórcy liberalnej gospodarki po 1989 r. Janusz Lewandowski, współautor programu powszechną] prywatyzacji i minister przekształceń własnościowych zauważa: „Za mało było myślenia o katastro-fie s o cj alne j [podkreślenie - AB.] czy o wymiarze ludzkim tego, co stanowiło spuściznę kolektywizmu. I ten wymiar spuścimy był niedoceniony. Ja się do tego przyznąję.ja nie budowałem PGR-ów, nie zabierałem ziemi

(...) Szukając rozwiązania problemu, dla którego nie było dobrego rozwiązania ani w Polsce, ani w Rosji, ani w innych krąjach skolektywizowanej gospodarki, za znało brano pod uwagę ową wyuczoną bezradność jako spuściznę psychologiczną, mentalną gospodarki PGR-u. I do tego się przyznąję"³⁶⁹.

Aby zrozumieć dramat Judzi PGR-ów" znąjduj ących się na drodze do trwałej marginalizacji i wykluczenia społecznego, które prowadzi do powstania społeczności permanentnego ubóstwa, należy zauważyć, że popegeerowska bieda „zakorzeniona jest w czasach PRL, wspiera się na wówczas ukształtowanych postawach, nawykach, mentalności'*⁷⁰.

Państwowe Przedsiębiorstwa Rolne (PGR), noszące od 1976 r. nazwę Państwowych Przedsiębiorstw Gospodarki Rolną] (PPGR), powstały w 1948 r., a utworzono je głównie ze względów ideologicznych. Miały być one ośrodkami kultury rolną] oraz dostawcami rolniczych środków produkcji na potrzeby całego państwa. Mąjątek PGR-ów w głównej mierze pochodził z przejmowanych wielkich majątków ziemskich, a później systematycznie powiększany był w wyniku prowadzonąj powszechną] kolektywizacji rolnictwa. Przez cały okres istnienia PGR-ów dążono do koncentracji organizacyjnej ziemi i środków produkcji.

⁸⁴⁸ L Podgórska,ZStf gdzieś dały. PGR rozwiązano, króliki zjedzono, truskawki wy gniły, „Polityka" 2002, nr 12,s. 92,93.

⁸⁴⁴ J. Lewandowski, Głos w dyskuąjipn: Społeczeństwopostpegeerowskie (postkołchozowe). Ludzka katastrąfa ijąj wymiar ekonomiczny, „Borussia” 2001, nr 23, s. 136,137. Jerzy Jedlicki, historyk idei zauważa, iż: „Socjologiczne i ekonomiczne badania stref biedy w naszym kraju wskazują wyraźnie, że stąjemy się społeczeństwem kastowym, a z kasty niedotykalnych nie ma wyjścia Przeciwdziałanie tej tendencji wymaga wielkiego krzyku i to tak długo, dopóki problem rde stanie się jednym z priorytetów polityki społeczną]", „Polityka" 2002, nr 12, s. 94.

⁸⁷⁰E.Tarkowska, Ubóstwo w byłych PGR-ach..., s. 101.