SDC10237

6.6. Akcent

Akcent wyrazowy polega na uwydatnieniu za pomocą, środków fonetycznych pewnych sylab w wyrazie. Owymi środkami akcentuacyjnymi może być przycisk (akcent dynamiczny), melodia (akcent toniczny) oraz iloczas. Układ tych trzech elementów decyduje o prozodii danego języka.

Język prasłowiański miał akcent toniczny, swobodny i ruchomy, tzn. wykorzystywał intonację (akutową i cyrkumfleksową. oraz nowoakutowąi no-wocyrkumfleksową), która nie była związana z żadną określoną sylabą i mogła też przemieszczać się w różnych formach fleksyjnych jednego wyrazu. Zachowywał też zróżnicowanie iloczasowe; przycisk był najmniej wyzyskiwanym środkiem prozodycznym w prasłowiańszczyźnie.

W epoce prasłowiańskiej dokonały się radykalne zmiany systemu akcentuacyjnego.

Najważniejsze kierunki zmian w odniesieniu do polszczyzny polegały na: a) zatraceniu różnic intonacyjnych, b) wzmocnieniu akcentu dynamicznego oraz c) redukcji — już w dobie średniopolskiej - iloczasu.

Przyjmuje się, że akcent w poiszczyźnie epoki przedpiśmiennej (X~X1 w.) był dynamiczny i ruchomy.

Dzieje zaniku końcówki -i w 2. i 3. osobie trybu rozkazującego Ip. dowodzą, że w XIH-XIV w. akcent był jeszcze ruchomy. W tekstach z tego okresu znajdujemy bowiem formy usłysz (B), słysz (B), napełń (B) izyszczy (B), spuści (B), raczy (B). wstań (Kśw.) i pojdzi (Kśw.), chwali (Pfl), puści (Pfl.), które wskazują, że -i akcentowane zachowało się dłużej, a nie akcentowane — ulegało redukcji (wstań <— wstań i).

Stabilizacja akcentu dokonywała się stopniowo. Pierwotnie ustalił się na zgłosce początkowej. Istnienie akcentu inicjalnego w XIV- i XV-wiecz-nej poiszczyźnie potwierdzają pośrednio Kaszubszczyzna południowa oraz Podhale, które zachowały peryferyjne archaizmy akcentuacyjne (zob. I.4.2.2). Na ten typ akcentu wskazują również wypadki zaniku -/ śródgło-sowego w wyrazach typu vetiki —» velki, vśeWci —» vśelki_y kalizdy —» kalzdy_y gospojina —> gospodna.

Przekształcenie akcentu inicjalnego w paroksytoniczny dokonało się w ten sposób, że najpierw w wyrazach wielozgłoskowych rozwijał się na zgłosce przedostatniej akcent poboczny, który z czasem zamieniał się w główny, a wtedy wyrazy krótsze dostosowały się pod względem miejsca

133