22

44 FONETYKA I FONOLOGIA

z sylabami nieakcentowanyml. Akcent polski polega na wyróżnieniu sylaby na tle innych pod względem wysokości tonu, intensywności lub długości trwania, Są to czynniki zmienne, a o tym, który z tych czynników fonetycznych przeważa, decyduje liczba sylab w wyrazie oraz melodia (intonacja) kończąca wypowiedź. Badania instrumentalne polskich fonetyków wykazały, że najbardziej regularna w tworzeniu wrażenia akcentu polskiego jest wysokość tonu: najczęściej jego podniesienie w porównaniu z sylabami nieakccntowanymi, a przy intonacji rosnącej również jego obniżenie.

Sylaby akcentowane i nieakcentowane są powiązane z ciągami dźwięków tworzących formę wyrazów. Zatem omówiony wyżej akcent nazywany jest akcentem wyrazowym. Wszystkie wyrazy polskie dzielimy na pryma-mie akcentowane i nieakcentowane. Wyrazy prymamie akcentowane są nosicielami znaczeń wyrażanych niezależnie od kontekstu (tj. udziału innych wyrazów) i sytuacji towarzyszącej ich użyciu - a więc są to głównie rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki (por. w dziale „Morfologia" rozdział „Części mowy", s. 78-79). Stanowią one większość polskiego słownictwa. Regularnie jest w nich akcentowana sylaba przedostatnia, jeśli wyraz jest co najmniej dwusylabowy, np. za-^lda-nia, nia-mi, ^ldo-bry, do-^lbre-go (znak ¹ sygnalizuje akcent następującej po nim sylaby). Taki akcent nazywamy akcentem stałym.

Obok nich istnieją jednak wyrazy akcentowane na sylabie trzeciej od końcu. Są to przede wszystkim wyrazy obcego pochodzenia, np. ^]pre-zy-dent (ale pre-zy^den-ta, pre-zy-den~'to-wi), gra^ma-ty-ka (ale tych gra-•'mcbtyk, gra-ma-ty^ka-mi), a także niewielka ilość wyrazów rodzimych, np. 0’^{ko-li-ca, liczebniki typu ¹ dzie-więć-set, formy czasownikowe typu ro-¹ bi-łi-śmy, ro-bidi-ście (tj. 1. i 2. osoba lm czasu przeszłego, co ma związek z ich historyczną złożonością).

Wreszcie akcent na sylabie ostatniej ma kilka wyrazów pochodzenia francuskiego, np. menu [me-'ni], jury [żi-'ri], i rodzime skrótowce literowe (por. s. 180-181), np. AWS [a-vu-'es], UW [u-'vu], PSL [pe-es-'el], ule w formach odmiany regularnie [a-vu- e-su], [pe-es-e-'lo-wi].

W wyrazach wielosylabowych może się pojawić akcent dodatkowy na sylabie początkowej, zwłaszcza przy zabarwieniu emocjonalnym, np. {to jest) ^[nie-do-pu-^[szczal-ne.

Wyrazy prymarnie nieakcentowane tworzą zespoły akcentowe z wy-ruzumi akcentowanymi. Jeśli tworzą zespół z wyrazem następującym, nazywamy je proklitykami; należą tu głównie przyimki, partykuła przecząca nie, także inne jednosylabowe partykuły i spójniki, por. na ^lstode, nie ^lczy-ta, ^lJaś i Mał-^lgo~sta> Jeśli tworzą zespół z wyrazem poprze--dzającym, nazywamy jc enklltykami; należą tu tzw. krótkie formy zaimków osobowych (por. s. 121), morfem się, operatory trybu -te, no, morfemy trybu przypuszczającego bym, byś, by, byśmy, byście - pisane łącznie z czasownikami, a rozdzielnie po innych wyrazach, por. ^ldaj-cie mi, zo-¹ baczył go, ^[mo-dli się, ^lprzy-nieś-że, ^lona zro-¹ bi-ła-by II ^]ona by zro-^lbi-ła, zro-^lbi-li-byście // ^lwy by-ście zro- bi-li.

W ciągach złożonych z pierwotnej proklityki i wyrazu akcentowanego może dochodzić do zmiany akcentu. Akcentowana jest zawsze partykuła nie przed jednosylabową formą czasownika, która traci akcent, np. 'me daj; podobnie dzieje się w połączeniach typu ¹ do mnie, ¹ przez nie, ^lza nim itp., w rzadkich połączeniach przyimka z jednosylabowym wyrazem pierwotnie akcentowanym, jeśli funkcjonują jako całość, np. to ^lna nic, ^lna czczo. Zresztą w wypowiedzi wielowyrazowej zaakcentowany może być każdy wyraz, i to ze wzmocnieniem, ale decydują o tym czynniki znaczeniowe, o których będzie mowa w dziale „Składnia”, s. 320. Ten typ akcentu opiszemy poniżej.

Do sylaby akcentowanej przylegają sylaby nieakcentowane i łącznie tworzą takt. Najczęściej stanowią go dwu-, trzy- i czterosylabowe formy wyrazów akcentowanych (możliwe są też takty więcej sylabowe i jedno-sylabowe), a ponadto te formy otoczone proklitykami i enklitykami. Por. np. poniższy tekst, pierwotnie co prawda pisany, ale wymówiony w sposób następujący (kreski pochyłe oznaczają granice taktów):

/'Były to / ko'lejne / 'fale / sta'rego / amerykańskiego / 'mitu / 'Steinbeck / i 'dobrzy / 'ludzie / z Sa'linas / a w 'tle / le'genda / Dzi¹ kiego / Za'chodu / kra'iny / 'twardych / ale u'czciwych / i po'bożnych / 'ludzi / ży'jących / w 'zgodzie / z pra'wami / na¹ tury / i 'prawem / 'kolta / wymierzających / ban'dziorom / sprawiedliwą / sprawiedliwość / (jest to nieco skrócone zdanie A. Krzemińskiego z „Polityki” nr 46, 1998).

Dokładne pomiary wykazały, że każdy takt, niezależnie od ilości tworzących go sylab, wymawiany jest w przybliżeniu tak samo długo - takty wielosylabowe artykułowane są nieco szybciej niż jednosylabowe. Fakt ten jest właśnie przyczyną wrażenia rytmiczności wypowiedzi, pomagającej w jej odbiorze. Takty o identycznej i podobnej budowie wykorzystywane są w poezji.

Fonologiczna funkcja akcentu polskiego polega głównie na sygnalizowaniu w wypowiedzi wyrazów znaczących, a zwłaszcza tych, które są ważne w danym komunikacie. Ogromna przewaga wyrazów akcentowa-