Skanowanie 10 04 27 34 (3)

84    Ogólne problemy teoretyczne semantyki

zjawiskach abstrakcyjnych, jak np. typy zachowań ludzkich. Pokażmy to na kilku przykładach, które mają już dziś charakter przykładów podręcznikowych, przytaczanych w wielu pracach kognitywistów.

Kategoria ‘mebli’ (por. Taylor 1991, Grochowski 1990b, 1993) obejmuje przedmioty znajdujące się w mieszkaniach, służące do tego, by ludzie wykonywali na nich różne czynności, przechowywali w nich inne przedmioty. Nie ma wątpliwości, że do mebli będą należały stoły, krzesła, szafy, łóżka itp. Ale już można mieć wątpliwość w odniesieniu do lampy czy telewizora.

W obrębie kategorii opisywanej jako ‘matka’ (por. Lakoff 1987) centrum stanowią kobiety, które urodziły i wychowują swoje dzieci, a na peryferiach znajdą się osoby, które dały materiał genetyczny (tzw. matka genetyczna), osoby, które urodziły obcy genetycznie płód (tzw. matka biologiczna), żony ojca (macochy) itp.

W obrębie klasy zachowań opisywanych jako ‘kłamstwo’ (por. Sweetser 1987) w centrum znajdą się typowe kłamstwa, tzn. świadome mówienie nieprawdy w celu wprowadzenia w błąd dla własnej korzyści, a na peryferiach znajdą się blagi, fantazjowanie, a także kłamstwa w śledztwie, jak również tzw. białe kłamstwa grzecznościowe i ukrywanie przed chorym prawdziwego stanu zdrowia.

Struktura centrowo-peryferyjna prowadzi wprost do pojęcia ‘prototypu’, czyli najbardziej typowego okazu danej kategorii lub też zespołu cech typowych dla obiektów danej klasy. Prototyp, wykorzystujący schematy wyobrażeniowe, jest podstawą tworzenia tzw. wyidealizowanych modeli kognitywnych (ICM — „Idea-lized Cognitive Model”), które w ujęciu kognitywistycznym są odpowiednikami ‘pojęć’ w tradycyjnej teorii poznania, wzbogaconymi o element typowości i wyobrażeniowości.

Oba rozumienia pojęcia ‘prototyp’ (najlepszy okaz i zespół cech typowych) spotykane są w literaturze przedmiotu (szerzej o tym por. Grzegorczykowa 1998). Prototypowy ptak łata, śpiewa i składa jaja, prototypowa matka urodziła, dała materiał genetyczny i wychowuje swoje dziecko, jest troskliwa i opiekuńcza. Te cechy tworzą wyidealizowany model kognitywny odpowiednio ptaka i matki.

Myślimy o świecie za pomocą prototypów. Tę podstaw'ow'ą obserwację kognitywistów' potwierdzają badania psychologów, przede wszystkim E. Rosch i jej współpracowników (1978). Tej autorce zawdzięczamy kognitywną teorię kategoryzacji opartą na obszernych badaniach empirycznych.

Oprócz pojęcia prototypu funkcjonuje również pojęcie stereotypu. Obu terminów używa się czasem zamiennie, ale częściej stereotyp odnoszony jest do charakterystyki ludzi (por. Bartmiński 1985) i rozumiany jako ‘zespół wyobrażeń, przekonań i typowych cech wiązanych z określonymi typami osób’, np. członkami narodowości, grup społecznych (stereotyp biznesmena, polityka), rolami społecznymi (np. stereotyp męża). Stereotypy są wynikiem schematyzacji myślenia, czasem postawy obronnej.

............................................

W sumie można by próbować rozgraniczyć pojęcia prototypu i stereotypu w sposób następujący: termin prototyp można by zachować na oznaczenie zespołu cech właściwych centralnym elementom klasy. Na przykład prototypowa matka to ‘matka rodzicielka i wychowawczyni’ (a nie matka genetyczna), prototypowe kłamstwo to ‘mówienie świadome i celowe nieprawdy motywowane egoistycznie’, co usuwa poza kłamstwo fantazjowanie i mówienie nieprawdy choremu dla jego dobra. Natomiast termin stereotyp można zarezerwować dla zbioru społecznie ustabilizowanych konotacji, a więc przekonań i wyobrażeń wiązanych z danym zjawiskiem, utrwalonych językowo w postaci derywatów, frazeologizmów, połączeń wyrazowych. Dla ‘matki’ będzie to np. troskliwość (por. matkować komuś, być jak matka).

Bardzo wyraźne różnice między prototypem a stereotypem widoczne są np. przy nazwach zwierząt: prototypowy pies to zwierzę szczekające o typowych cechach, które najlepiej są oddawane przez rysunki dzieci (cztery łapy, ogon zakręcony do góry), natomiast do stereotypu psa będą należały liczne cechy przypisywane psu przez człowieka (por. Mosiołek-Kłosińska 1995), np. niegodzi-wość (ty psie), gorszość (pieskie tycie), służalczość i wiernopoddańczość (łasi się jak piesek). Stereotypy -to schematy myślenia znajdujące swoje odbicie w stereotypowych połączeniach słownych.

Koncząć7~w^az'my jeszcze na pewne niebezpieczeństwa myślenia opartego na stereotypach i prototypach, a także na kategoryzowaniu świata za pomocą pojęć stopniowalnych. Jako przejawy nieracjonalnego spojrzenia na świat stereotypy rodzą uprzedzenia i fałszywe uogólnienia. Zaś stopniowalność pojęć może prowadzić do groźnych konsekwencji, np. stopniowalności cechy człowieczeństwa (ludzie niepełnosprawni mogliby być traktowani jako gorsi, od czego już tylko krok do dyskryminacji). Prototypowość myślenia i stopniowalność elementów kategorii należą do naturalnych mechanizmów mentalnych, które powinny podlegać kontroli rozumu.

6.4. Problemy polisemii: rodziny (sieci znaczeń)

Zakończmy przegląd koncepcji i problemów rozwijanych w kognitywizmie omówieniem kwestii polisemii, która uzyskuje w tej teorii nowe naświetlenie. W ujęciu strukturalistycznym odrębne znaczenia wyrazu wieloznacznego traktowane były jako osobne jednostki leksykalne: dla synchronicznego funkcjonowania systemu językowego istotny jest fakt, że określonemu ciągowi dźwięków przypisane jest określone znaczenie (różne od innych).

Z kognitywnego punktu widzenia wszystkie znaczenia wiązane z jednym ciągiem fonicznym stanowią jedną całość. Podobnie jak w umyśle powiązane są, o czym była mowa w'yżej, wszystkie dziedziny pojęciowe bliskie dziedzinie przywoływanej przez użyty wyraz. Znaczenia wyrazu polisemicznego powiązane są tzw. podobieństwem rodzinnym, motywują się wzajemnie.