89342 Skanowanie 10 04 27 34 (5)

82 Ogólne problemy teoretyczne senuinryh

indywidualnej, wykreowanej przez artystę wizji świata, bądź też jako tworzenie neosemantyzmu, zapełniającego lukę nazewniczą, np. rączka, kolanko (tzw. metafora inopijna, por. Dobrzyńska 1994). Dopiero kognitywiści (zwłaszcza Lakoff 1987, Lakoff i Johnson 1980) spojrzeli na metaforę jako na podstawowy mechanizm poznawczy, służący pojęciowemu ujmowaniu i nazywaniu nie znanych wcześniej obszarów doświadczenia przez odwołanie się do doświadczeń znanych. Mówi się tu o dziedzinie źródłowej (wyjściowej, dającej) i docelowej (biorącej). Pojęcia bardziej złożone (abstrakcyjne) kształtują się przez nałożenie bardziej pierwotnych (podstawowych) schematów wyobrażeniowych na dziedziny bardziej abstrakcyjne.

Wspomniane podstawowe schematy wyobrażeniowe nakładane na dziedziny bardziej abstrakcyjne mają przede wszystkim charakter przestrzenny (powodowany elementarnym doświadczeniem przestrzeni). Są to takie wyobrażenia jak: ‘góra' — ‘dół’, ‘przód’ — ‘tył’, ‘wewnątrz’ — ‘na zewnątrz’ (doświadczenie pojemnika), ‘ruch’, ‘droga’ i in. Z nimi wiąże się wartościowanie: ‘wysoko’ = ‘pozytywnie’, ‘nisko’ = ‘negatywnie’, ‘przód’ = ‘pozytywnie’, ‘tył’ = ‘negatywnie’, ‘ruch do przodu’ = ‘dobrze’, ‘cofanie’ = ‘źle’ itd. Szerzej o roli metafory w kształtowaniu się pojęć mowa jest w książce Lakoffa i Johnsona (1980), a także w licznych rozprawach polskich językoznawców (por. Kardcla 1994, Tabakowska 1995. Kr/cszowski 1998).

6.2. Konstruowanie pojęć: profilowanie, figura i tło

Poznawanie świata dokonuje się przez wyróżnianie pewnych elementów z tła. uznanie jednych elementów za ważniejsze, a usunięcie w cień innych elementów. Tę operację mentalną opisują kognitywiści za pomocą kilku par pojęć takich jak: ■profil' i ‘baza’, ‘figura’ i ‘tło’, a także nieprzetłumaczalne pojęcia ‘trajektoria’ (punkt wyjścia, obiekt w ruchu) i ‘łandmarka* (punkt odniesienia, punkt orientacyjny, względem którego porusza się, jest konceptualizowany obiekt). Ostatnia para pojęciowa modeluje przede wszystkim sytuację dynamiczną, która polega na zmianie położenia obiektów względem punktów stałych.

Istota tych odróżnień zasadza się na ważnej obserwacji dotyczącej procesów poznawczych człowieka. Otóż człowiek, ujmując poznawczo jakiś fragment rzeczywistości, nie wydobywa elementów' izolowanych, ale kształtuje całą bazę doświadczeniową. wyróżniając (profilując, „podświetlając") pewne elementy, a inne umieszczając w tle. Myślenie ma charakter holistyczny, myśli się całymi dziedzinami, a nie wycinkami.

Z opisanych właściwości poznawczych człowieka wynikają pewne ważne dla wiedzy o semantyce konsekwencje, takie mianowicie, że wyrazy nic funkcjonują w izolacji: użycie każdego wyrazu przywołuje całą dziedzinę pojęciową, której wyraz dotyczy, np. użycie wyrazu wuj przywołuje dziedzinę stosunków rodzinnych, użycie wyrazu przed ^'prostokątna przywołuje całą figurę trójkąta, w którym profilowany (wyróżniony) zostaje tylko jeden fragment, użycie przyimka nad przywołuje pojęcie ‘pod’, np. w połączeniu lampa nad stołem profilowany jest element ‘lampa’, a ‘stół’ jest w tle, a w połączeniu stół pod lampą profilowany jest ‘stół’.

W procesie porozumiewania się uczestniczy więc wiedza rozmówców o święcie, zarówno elementarna wiedza encyklopedyczna, jak i pewne schematy (wzorce) sytuacji, które porządkują wiedzę o święcie. Stąd opis semantyczny wypowiedzi powinien uwzględniać tę podstawową strukturę pojęciową. Kognitywiści mówią w tym wypadku o ramach pojęciowych i scenariuszach, które umożliwiają porozumiewanie się. Będzie o nich szerzej mowa w rozdziale poświęconym semantyce rozumienia.

Kończąc, zasygnalizujmy jeszcze, że pojęcie profilu jest nieco inaczej rozumiane w polskim językoznawstwie, zwłaszcza w pracach J. Bartmińskiego. Mówi się tu o profilach jako pewnych aspektach pojęć, a ściślej aspektach, w jakich ujmowane są przez mówiących denotowane zjawiska. Na przykład matka może być rozpatrywana jako ‘rodzicielka’, ‘karmicielka’, ‘wychowawczyni’ itp. Wyobrażenia i sądy wiązane z tymi różnymi aspektami tworzą pełną charakterystykę desygnatów i składają się na definicję kognitywną nazw tych obiektów. O definicji kognitywnej była mowa na s. 26.

6.3. Problemy kategoryzacji: rozmycie granic, pojęcie prototypu

Bardzo ważnym składnikiem kognitywnej teorii języka jest nowa koncepcja kategorii. Przeciwstawia się tu kategorie naturalne o nieostrych, rozmytych granicach, dopuszczające pasy przejściowe, kategoriom logicznym, wywodzącym się od Arystotelesa, które opierają się na istotnych cechach elementów przynależących do kategorii: określony obiekt ze względu na swoje cechy należy bądź nic należy do kategorii. Przynależność do kategorii rozumianej logicznie nic jest stopniowalna, np. przynależność do kategorii ptaków jest ściśle określona na podstawie cech definicyjnych: albo coś jest, albo nie jest ptakiem.

Inaczej jest przy kategoriach naturalnych o granicach rozmytych. Można tu mówić o stopniowalności cech przypisujących do kategorii i wobec tego w obrębie kategorii wyróżnia się centrum (grupę najlepszych okazów) i peryferie, obejmujące zjawiska odległe od centrum, o malejącej przynależności do kategorii. Wspomniana wyżej kategoria ptaków może być interpretowana jako kategoria mająca granice rozmyte: „najlepszymi” ptakami są ptaki latające i śpiewające (wróble, skowronki, słowiki), natomiast strusie, kury, gęsi itp. zbliżają się do peryferii, nie są typowymi ptakami, laki sposób myślenia o kategorii potwierdzają badania E. Rosch (1978).

Jeszcze wyraźniejsza rozmytość granic i struktura centrowo-peryferyjna widoczna jest przy przedmiotach stanowiących wytwory człowieka, a także przy pojęciach relacyjnych (takich jak ‘matka’, ‘kawaler’), jak również przy