Skanowanie 10 04 27 34 (8)

KO Ogólne problemy teoretyczne semantyki

6. Semantyka kognitywna

W połowie lat osiemdziesiątych dokonał się charakterystyczny zwrot w badaniach językoznawczych, zwrot, który silnie wpłynął na sytuację semantyki, powodując, że z po/.ycji marginalnej została przesunięta do centrum zagadnień językoznawczych. Interesujące, ż.c zwrot ten dokonał się niezależnie w różnych ośrodkach naukowych całego świata. Polegał on na tym, że obiektem zainteresowania przestał być sam abstrakcyjny język (system językowy), jak się tego domagał strukturalizm (zgodnie z ostatnim zdaniem Saussure’owskicgo Kursu: „prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język rozpatrywany sam w sobie i ze względu na siebie samego"), a w centrum zainteresowania znalazło się użycie języka (komunikacja międzyludzka), a przede wszystkim język rozumiany antropologicznie jako część działalności człow ieka, zarówno mentalnej, jak i społecznej. Wiązało się to zapewne z tym. że badanie systemu w okresie stnikturalizmu zostało doprowadzone do perfekcji, a nawet pewnej „naddoskonałości” w postaci rozbudowanej formalizacji, co spowodowało wyalienowanie się badań lingwistycznych i oderwanie ich od empirii językowej.

Zwrot ku językoznawstwu antropologicznemu dokonał się w wielu środowiskach naukowych równolegle. Wymienić tu trzeba przede wszystkim językoznawstwo amerykańskie z trzema głównymi przedstawicielami tego kierunku: G. Lakoffem i Ch. Fillmore’em, którzy przeszli ewolucję od generatywizmu ku kognitywizmowi. oraz młodszym od nich R. Langackerem. W językoznawstwie europejskim problematykę kognitywistyczną podejmują lingwiści francuscy F. Rasticr i G. Kleiber, a także językoznawcy z uniwersytetu w Louvain (przede wszystkim B. Ostyn-Rudzka), którzy w roku 1989 zorganizowali w' Duisburgu konferencję poświęconą kognitywizmowi: powstało wówczas programowe dla tego kierunku czasopismo pod znamiennym tytułem „Cognitivc Linguistics". W Polsce koncepcje językoznawstwa kognitywnego (bez używania tej nazwy) rozwijają uczeni lubelscy, przede wszystkim J. Bartmiński (twórca Słownika stereotypów i symboli ludowych) i R. Tokarski. Językoznawstwem kognitywnym, powiązanym z wersją amerykańską, zajmują się polscy angliści: T. Krzeszowski, R. Kalisz. H. Kardela, E. Tabakowska.

W Rosji, zupełnie niezależnie od myśli zachodniej, językoznawcy tacy jak J. Aprcsjan. E. Paduczewa, N. D. Arutjunowa i in. zaczęli badać antropologiczny aspekt języka (naiwny obraz świata zawarty w języku), a etnolog i etnograf N. Tołstoj zajmował się związkami języka i kultury.

Wreszcie nic sposób pominąć u' tym przeglądzie osiągnięć naukowych A. Wierzbickiej: nic nazywając siebie kognilywistką. od dawna opisuje ona język jako narzędzie mentalnego ujmowania świata przez człowieka (jej zestaw elementarnych pojęć to alfabet ludzkiej myśli), a ostatnio (wraz z zespołem na uniwersytecie w Canberze) bada związki języka z kulturą.

Co pozwala połączyć te bardzo różne koncepcje i kierunki badań w jeden nurt nazwany kognitywizmem? Można tu, jak się wydaje, wymienić kilka punktów wspólnych.

(1) . Charakterystyczne dla kognilywizmu jest ścisłe powiązanie problematyki językowej z problematyką psychologiczną, przede wszystkim z psychologią poznawczą, zwłaszcza z tzw. psychologią postaci, opisującą proces poznawania przedmiotów jako całości za pomocą pewnych schematów wyobrażeniowych (bliskich prototypom). Język jest ujmowany jako część działalności myślowej człowieka. Mechanizmy językowe odbijają mechanizmy poznawcze, sposób konceptualizowania świata przez umysł ludzki.

(2) . Z mentalizmem wiąże się subiektywizm w interpretacji relacji znakowej: semantyka kognitywna odchodzi od obiektywizmu wyrażonego najpełniej w tzw. semantyce prawdziwościowej, przyjmującej jako kryterium przy opisie znaczenia warunki prawdziwości, określające sytuacje, w których można prawdziwie orzec daną nazwę o obiektach. Obiektywizm zastępuje się „ekspcriencjalizmcm”, tzn. relacja znakowa wiąże znak z przeżyciem mówiących, ich stanem mentalnym, warunkowanym doświadczeniem. Widać to było w* omówionych na s. 26 kognitywnych definicjach znaczenia.

(3) . Wreszcie dla wszystkich ujęć kognitywistycznych charakterystyczne jest nastawienie interdyscyplinarne: język badany jest w powiązaniu z innymi dziedzinami, nic tylko psychologią (o czym była mowa wyżej), ale także zjawiskami społecznymi, a przede wszystkim zjawiskami kultury. Ta interdyscyplinarność powoduje osłabienie ostrości wymagań metodologicznych stawianych lingwistyce przez strukturalizm. Zwłaszcza zniesiony został nakaz ścisłego oddzielenia synchronii od diachronii: rekonstruowanie sposobu ujmowania świata zakrzepłego w języku nakazuje niejednokrotnie sięgnięcie także do zjawisk historycznych, takich jak etymologia — pierwotna motywacja wyrazu czy zwrotu.

W dalszym ciągu przedstawione zostaną najważniejsze idee językoznawstwa kognitywnego, charakterystyczne przede wszystkim dla wersji amerykańskiej, gdzie powstał systematyczny wykład tej teorii w książkach Langackera (1987) i Lakoffa (1987). Książka langackera Foundations of Cognilive Grammar (t. 1, 1987) jest rodzajem podręcznika wykładającego systematycznie teorię kognitywiz-i' mu: jej główną część stanowi analiza zdolności poznawczych człowieka, takich jak: percepcja, identyfikacja, uogólnianie, punkt widzenia, wyobraźnia i in. Wszystkie one znajdują odbicie w języku. Niektóre z tych czynności mentalnych scharakteryzujemy dokładniej.

6.1. Nowe spojrzenie na metaforę

Metaforą zajmowano się od początków refleksji filozoficznej nad językiem i wypowiedzią, tzn. od czasu Arystotelesa, który metaforę określał jako przeniesienie nazwy z jednego zjawiska na drugie (na zasadzie podobieństwa między desygnatami). W ciągu wieków powstała ogromna literatura na ten temat i szereg teorii tłumaczących istotę tego zjawiska. Zazwyczaj jednak rozumiano metaforę jako zjawisko tekstowo-stylistyezne, służące wyrażaniu

6 - Wprtmjćretuc do tcnuntyii )CTyko7nawC7C|