skanuj0018

38 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

nauk często jest dyskutowana we wstępach, lub nawet osobnych teoriach (filozofiach) wielu dyscyplin, jak np. wstęp do filozofii, wstęp do badań historycznych, filozofia matematyki. ■' §

Mając na względzie powyższe uwagi, można w następujący sposób uporządkować nauki o nauce: 1° nauki o poznaniu naukowym: a) formalnie wziętym (logika, metodologia i technologia poznania naukowego w ogóle), b) rozważanym treściowo (teoria lub filozofia poznania naukowego, czyli

0 jego założeniach, przedmiocie i wartości); 2° nauki o kulturowym zjawisku nauki: a) systematycznie wziętym (psychologia, socjologia i ekonomia nauki, czyli teorie uwarunkowań psychicznych, społecznych i gośpodarr czych działalności naukowej), b) ujętym historycznie (historia nauki)¹. •

W wypadku bardziej pragmatycznego potraktowania metodologii i technologii pracy naukowej psychologia nauki i część socjologii nauki, a więc wszystko o psychospołecznych uwarunkowaniach twórczości uczonych, wejdzie do pierwszego działu. Nadto rozparcelowanie historii nauki spowoduje, że ostatecznie można otrzymać następujący układ nauk o nauce: 1° epistemologia (metanauka), czyli nauki zajmujące się nauką w ogóle lub jej poszczególnymi typami jako poznaniem (nauką niejako od wewnątrz): a) od strony formalnej (logika, metodologia i technologia), b) w aspekcie treściowym (teoria lub filozofia poznania naukowego); 2° naukoznawstwo, czyli nauki zajmujące się nauką jako doskonalącym się faktem kulturowym w najszerszym tego ostatniego słowa sensie (socjologia, ekonomia i polityka nauki). Nauka jako przedmiot badań traktowana jest od zewnątrz i łączy się tu nieraz z techniką ². Niepodobna bowiem analizować np. warunków społeczno-gospodarczego spożytkowania wyników nauki bez powiązania tych ostatnich ze stanem odpowiedniej techniki. Tradycyjne naukoznawstwo rozwinęło się z dwu dyscyplin: filozofii i historii nauki. Jego prekursorem w Polsce był S. Staszic, a pionierami M. i S. Ossowscy, F. Znaniecki

1 T. Kotarbiński. Dziś naukoznawstwo bywa traktowane szerzej (np. G. M. Dobrow, I. Małecki) jako obejmujące - obok filozofii i historii nauki - psychologię, socjologię i politykę naukową. Szuka ono praw rozwoju nauki i optymalnej działalności naukowej.

Dla pełniejszej charakterystyki nauk o nauce omówimy szerzej ich poszczególne typy.

Historia nauk i zajmuje się rozwojem myśli naukowej, a więc nauką jako minionym faktem kulturowym. Ma on rozmaite aspekty, z których każdy może stanowić dla niej przedmiot głównego lub jedynego zainr teresowania, a szczególnie: wyniki pracy naukowej, rozwój struktury systemów naukowych, metody badań naukowych (stawiania i rozwiązywania problemów), poglądy na naukę i jej wartość pozriawczą, pracownicy naukor wi, środki i warunki społeczno-gospodarcze uprawiania nauk. Historię nauki wreszcie można uprawiać dla zdobycia optymalnych rozwiązań poszczególnych sprawach dotyczących nauki lub w ramach historii kultury jedynie dla przedstawienia i wyjaśnienia dziejów nauki i jej roli w kulturze.

Od dawna interesowano się osobowością uprawiających naukę i ich wynalazkami. Często też ilustrowano przykładami z przeszłości głoszone poglądy na naukę. Atoli historia nauki w nowoczesnym sensie powstała dopiero w końcu XIX w.³, a pierwszymi najbardziej znanymi historykami (w nowoczesnym rozumieniu) nauk ścisłych byli P. Tannery, P. Duhem i E. Mach. Rzadko powstają historie dotyczące wszystkich nauk, częściej znacznie i niekiedy na wysokim poziomie opracowuje się przeszłość poszczególnych typów wiedzy. Tego rodzaju historię posiada np. filozofia, przyrodoznawstwo, matematyka, medycyna. Nie brak zresztą informacji historycznych w każdym wstępie do wykładu jakiejś dyscypliny. Coraz powszechniejsze podkreślanie dynamicznego charakteru nauki sprzyja zainteresowaniu jej dziejami i uwzględnianiu ich w przedstawianiu i rozwiązywaniu problematyki dotyczącej nauki.

Nauka jest kategorią historycznie zmienną (6. Suchodolski), a więc przede wszystkim procesem dziejowym. Dlatego nie można w pełni zrozumieć sensu dzisiejszych osiągnięć naukowych, jeśli się nie wie nic na temat tego, co je poprzedziło. Historia nauki jest więc dyscypliną traktującą przeszłość jako szkołę teraźniejszości. Nadto historia nauki stanowi jednocześnie historię jej samopoznania, jest w samym sercu logiki nauk (S. Toulmin). Nie tylko bowiem trzeba znać logikę struktury nauki, lecz także logikę jej funkcjonowania i rozwoju. Ale nauka, będąc coraz bardziej dominującą w kulturze aktywnością człowieka, sprawia, że historia nauki staje się prawdziwą historią ludzkości (E. du Bois-Reymond). Staje się w tym wypadku fundamentalnym działem filozofii kultury.

Filozofia nauki jest dyscypliną, której filozoficzny charakter widoczny jest najczęściej tylko w nazwie. Terminem tym jako pierwszy zaczął posługiwać się A* Ampśre, Dziś używa się go w znaczeniu szerszym (głównie

Wadą tego uporządkowania wydaje się niewyróżnienie badań naukoznaw-czych w osobną dziedzinę. Podobne uporządkowanie występuje u M. Bungego, który nazywa te grupy odpowiednio iniernal Sciences oraz external Sciences.

Nie chodzi tu o technikę jako naukę stosowaną, ale o całokształt środków i działalności związanych z wytwarzaniem dóbr materialnych.

Pierwsza katedra historii nauki powstała w Collfege d.e France w 1892 r. Objął ją P. Tannery (1843-1904).