SNV36598

0ŚWIECENIE 377

Krytycyzm ten, dotyczący głównie tradycyjnych instytucji społecznych i politycznych oraz uznawanych autorytetów, przejawił się również w myśli filozoficznej i naukowej, odwołującej się do fundamentalnych osiągnięć nauki w XVII w.

nauka). Jedną z jego najbardziej widocznych oznak była krytyka religii, autorytetu objawienia i instytucji kościelnych, prowadząca do postaw deistycznych (-» deizm), do różnych form religii naturalnej, a w najbardziej skrajnych wypadkach nawet do ateizmu (Holbach). Oświecenie przyniosło jednak nowe pojęcie i wartościowanie nauki, przejawiające się w odejściu od charakterystycznej dla XVn w. tendencji do tworzenia całościowych systemów i w przypisywaniu nauce praktycznych funkcji poznania świata po to, aby go zmienić i udoskonalić. Tendencją dominującą była orientacja empirystyczna (-»filozofia), przypisywano ogromną rolę zmysłom i doświadczeniu. będącemu podstawowym źródłem poznania. Ale jednocześnie podstawową kategorią myśli oświeceniowej, a także główną wartością i słowem-kluczem był rozum pojmowany jako właściwa człowiekowi, uniwersalna zdolność odróżniania prawdy i fałszu w indywidualnym akcie poznawczym. Tak pojęty rozum przeciwstawiany był nie doświadczeniu (na którym właśnie się opierał), ale tradycjonalnym nawykom, emocjonalnym odruchom, a przede wszystkim irracjonalnej wierze, objawieniu i w ogóle autorytetom. Uznanie takiej właśnie istoty i funkcji rozumu legło u podstaw swoistego racjonalizmu oświeceniowego, znalazło wyraz w optymizmie poznawczym i przekonaniu o racjonalnym porządku świata, który powinna odkryć i realizować twórcza działalność ludzi Ogromną rolę w odkrywaniu i realizacji tego porządku przypisywano oświecaniu ludzi Stąd wielkie znaczenie ludzie tej epoki przypisywali oświacie i wychowaniu (-»szkoły — edukacja). Stąd też ogólne nastawienie pedagogiczne oświecenia, dostrzegalne np. w zadaniach stawianych piśmiennictwu (np. czasopismom moralnym i literackim). Miało ono być dydaktyczne, wychowywać, przekonywać o racjonalnych sposobach naprawy świata (choć zostawiano w nim miejsce i dla zabawy, i dla wzruszeń). Obok orientacji dydaktycznej ważnym znamieniem oświecenia było odczuwanie potrzeby uporządkowania nagromadzonej wiedzy — użytecznej i praktycznej — stąd liczne słowniki (-* encyklopedie — słowniki) i fakt, że największym pomnikiem oświecenia stała się właśnie Encyklopedia Diderota.

Następną — obok oświecenia i rozumu — centralną kategorią myślenia oświeceniowego była -* natura. Pojęciem tym posługiwali się przed-siawkkfe różnorodnych orientacji filozoficznych epoki (np. Rousseau i twórcy -» fizjokratyzmnk było odo nacechowane wieloznacznością (najczęściej jednak stanowiło składnik teorii o prawie natury — jako organizującej kategorii antropologii filozoficznej oświecenia), ale zazwyczaj wiązał się z nim zespół przekonań o człowieku i świede. Zakładał on, iż istnieją w zjawiskach stałe, niezmienne cechy, „z natury** im przynależne, od których wprawdzie stosunkowo łatwo odejść, ale do których można — i należy - wrócić, posługując się światłem rozumu. Stąd dzieje ludzkie jawiły się na ogół oświeconym jako swoisty układ norm (tj. „natury"), odejścia od nich i powrotu. Oczywiście jako obowiązek człowieka oświeconego traktowano doprowadzenie wszelkimi możliwymi sposobami do odkrycia w zjawiskach tego, co stanowiło ich naturę, a następnie umożliwienie powrotu do niej, uzdrowienie rzeczywistości.

Z wymienionymi kategoriami korespondował szereg pojęć i wartości dla oświecenia charakterystycznych lub tylko przez nie wydobytych i na nowo zinterpretowanych,. Należą do nich: praca, użyteczność, szczęście (ludzie z natury są do niego stworzeni, powinni więc do szczęścia dążyć — co do tego wszyscy oświeceni byli zgodni; różnili się jedynie w odpowiedzi na pytanie: co to jest szczęście), ludzkość, człowiek (charakterystyczny antropocentryzm oświecenia). Ważną, podkreślaną wartością była tolerancja. Ceniono także umiar, harmonię, prostotę i jasność. Układały się owe wartości zresztą w pary ze słowami-antywartośriami, także nagminnie występującymi w słowniku oświecenia. A więc rozumowi przeciwstawia się przesąd, oświeceniu (nauce) — ignorancja, tolerancji — fanatyzm itd.

Oprócz wymienionych wyżej egzystowały w oświeceniu jeszcze inne wartości: pojęcie postępu, które uformowało się ostatecznie dopiero pod koniec oświecenia, w doktrynie Condoroeta, i choć miało licznych zwolenników, nie przez wszystkich było uznawane; równość — oświeceni przyjmowali w większości, iż ludzie z natury są równi, cechę tę stracili w ciągu dziejów. Jedni uważali jednak , że stracili ją zasłużenie (jak np. M. Wiełborski), inni zaś (a tych było zdecydowanie więcej), że niezasłużone. Głoszono jednak również (np. Mandeville) pogląd, iż naturalną sytuacją człowieka jest nierówność; wolność — ogromna większość przedstawirieh tej formacji traktowała ją jako wartość pierwszoplanową (Diderot pisał: „Każdemu stuleciu właściwy jest swoisty duch; duchem naszego stulecia zdaje się być duch wołnoścT). Ale — w pianie filozoficznym — pojęcie wolności jednostki łódzkiej stało w sprzeczności z pojęciem jej zdeterminowania przez czynniki zewnętrzne i podporządkowania dobru ogółu. W planie politycznym zaś — ideaB-zacja wolności nie dotyczyła zwolenników oświeconego absolutyzmu (np. Linqueta), a poniekąd i zwolenników wzmocnienia centralnej władzy