tekst
1

odbył do Holandii w czasie rewolucji przeciw aztadhu* derowi, i widok rozpnsania tłumu znacznie zmniejszyły, jak się zdaje, jego entuzjazm dla wolności ludu i dla szczęścia, jakim ta wolność obdarza rodzaj ludzki."

Możliwe, że wiek u temperował entuzjazm młodego wyznawcy nowych idei, nic mamy jednak podstaw sądzić, że pobyt w Amsterdamie wpłynął na zmianę jego przekonań. Pospieszył z powrotem do Polski, gdzie został wybrany do Sejmu Wielkiego jako poseł poznański. Jego rodzina nic posiadała w Wiclkopolscc żadnych dóbr i wybór pragnął zawdzięczać jedynie walorom osobistym. Dodać tu wszakże trzeba, że tylko szlachta miała prawo głosu, a nazwisko Potockich znane było w całym kraju.

W swej działalności podczas sejmu przestrzegał przed niebezpieczeństwem pruskim. Wręczył królowi Stanisławowi Augustowi memoriał, w którym podkreślał znaczenie zachodnich granic i konieczność ustanowienia na nich czujnej straży. Był rzecznikiem uchwalenia dobrowolnego podatku na rzecz wzmocnienia sił obronnych kraju i przeznaczył nań piątą część własnych dochodów.

Występował też w sejmie za zniesieniem poddaństwa chłopów i za nadaniem praw Stanowi Trzeciemu. Był członkiem Komisji Edukacji Narodowej i jemu to przypisuje się, że nauczanie historii Wschodu stało się obowiązkowe nawet w szkolnictwie elementarnym. Założył Drukarnię Wolną, w której polecał tłoczyć druki literalne, antyklerykalnc, rewolucyjne. Opracował coś w ro-dzńjii podręcznika walki dla wolnych strzelców i party*-zantów, dla których zaprojektował nawet mundur, niekiedy samemu go przywdziewając. Tytułem owego podręcznika uczynił formułę uchwał senatu rzymskiego intronizującą dyktatorów: Ne quid detrimenli respubli-ca capiat.

W roku 1789 spod prasy Drukarni Wolnej wyszła w drugim wydaniu Voyage en Tnrąuie et en Egypte lait en tamie 17! 4 (Podróż do Turek i Egiptu, odbyta u> roku 17&4), książka Potockiego ogłoszona po raz pierwszy w Paryżu w 1788 roku, a także Essai sur Chi• stoirc unwerselte (Rozprawa o historii powszechnej) w dwóch tomach oraz Recbercbes sur la Sarmatie {Badania nad historiq Sarmacjt).

Nieoczekiwane zdarzenie uczyniło Potockiego sławnym.

W lipcu 1788 roku król Stanisław August zaprosił do Warszawy acronautę Jean-Pierrc-Franęois Blancharda. Pierwsze loty balonami były bardzo niebezpieczne. W 1784 roku Pilatre du Rozier i jego pasażer spłonęli żywcem. Cała Europa pasjonowała się pomimo to próbami podboju 'nieba. Dó" kosza swojego batonu Blan-cnard umocował ruchome żagle i śmigło. Potocki zajął w tym koszu miejsce razem ze swoim sługą, Turkiem, który koniecznie chciał mu towarzyszyć, i ze swoim pudlem. Balon unosił się w powietrzu około godziny, po czym opadł na Woli, niedaleko Warszawy. Potocki zdążył poczynić obserwacje dotyczące wiatrów. Po aero-nautów przybyli jeźdźcy i zawiedli ich w triumfie do stolicy. Król kazał wybić z tej okazji pamiątkowy medal. Potocki stał się bohaterem dnia.

W roku 1791 udał się do Hiszpanii 1 do Maroka. W Tangcr/e zatrzymało go ostrzeliwanie miasta przez okręty hiszpańskie w odwet zn wypad Berberów na wybrzeża Andaluzji. Sułtan Mulaj Jezid przyjął go na audiencji razem z ambasadorem szwedzkim. Potockiego w równej mierze interesowały obyczaje ulicy co intrygi dworu. Notował każdy szczegół, dociekał jego przyczyn i skutków.

Wracał przez Francję. Książę Lubomirski wprowadził go do Klubu Jakobinów, gdzie Potocki zabrał głos. Zebrani oklaskiwali ,,oby)V{ttclo hrabiego”, który przekazał rewolucjonistom paryskim pozdrowienia od ludów wyzwolonych. Został przyjęty przez Condorceta i La-