093 2

92

W zestawie minerałów normatywnych pominięte są przede wszystkim złożone, uwodnione minerały, takie jak łyszczyki czy amfibole, na korzyść prostszych od nich piroksenów. Już z tego można wywnioskować, że skład normatywny skał bazytowych zawierających pirokseny będzie bardziej zbliżony do składu rzeczywistego niż skład normatywny skał granitoidowych bogatych w biotyt i hornblendę.

Minerały normatywne zostały podzielone na dwie grupy: minerały saliczne (sal — s[ilicium]-bal[uminium]) i femiczne (fem — fe[rrum] + m(agne-sium]). Najważniejsze zostały przedstawione w tabeli 2.4 wraz z ich symbolami, składem chemicznym i ciężarem cząsteczkowym (Hughes, 1982). Minerały zestawione w górnej części tabeli, od kwarcu do leucytu, należą do grupy salicznych, pozostałe — do femicznych. Jak już nadmieniono, są to najważniejsze minerały normatywne, a ich pełny komplet podany jest w podręczniku Johannsena (1950) oraz Górlicha (1958).

Tabela 2.4

Minerały normatywne (Hughes, 1982)

Minerał normatywny		Symbol	Skład	Ciężar cząsteczkowy
	Kwarc	Q	SiO,	> 60
	Korund	c	A1A	102
	Ortoklaz	or	K,0 ■ A1,0, ■ 6SiO,	556	minerały
	Albit	ab	Ńa,0 Al,O, ■ 6SiO,	524	> saliczne
	Anortyt	an	CaO Al,O,' - 2SiO,	278	(Sal)
	Nefelin	ne	Na)Ó • A 1,0, ■ 2SiO,	284
	Leucyt	lc	K,0 • Al,0, • 4SiO,	436 J
	Akmit	ac	Na,O • Fe,0, • 4SiO,	462 A
	Metakrzemian sodu	ns	Na20 ■ Si02	122
	( Wolastonit	wo	CaO • Si02	116
Diopsyd di	< Enstatyt	en	MgO Si02	100
	l Fcrrosylit	fi	FcO Si02	132
Hipersten hy	< Enstatyt ( Fcrrosylit	en fi	MgO • SiO, FcO Si02	100 132	minerały )> femiczne
Oliwin ol	< Forsteryt	fo	2MgO • Si02	140	(Fem)
	( Fajalit ,	fa	2 FcO Si02	204
	Magnetyt	nu	FcO • Fc20,	232
	Hematyt	hm	Fc203	160
	Ilmcnit	il	FcO • TiO,	152
	Apatyt	ap	3CaO P,Os	310 y

Dla ułatwienia przeliczeń w tabeli 2.5 podano zaokrąglone ciężary cząsteczkowe najważniejszych tlenków, z których są zbudowane minerały skało-twórcze. Aby tlenki podane w analizie chemicznej skał przeliczyć na minerały normatywne, zawartość tych tlenków, podaną w procentach Wagowych, należy zamienić na stosunki cząsteczkowe przez podzielenie procentu wagowego składnika (tlenku) przez jego ciężar cząsteczkowy. W wymienionych wyżej

podręcznikach znajdują się tabele, w których podane są stosunki cząsteczkowe dla różnej procentowej zawartości tlenków. Dysponując jednak kalkulatorem, można • te liczby molekularne obliczyć bardzo szybko, posługując się ciężarami cząsteczkowymi podanymi w tabeli 2.5.

Tabela 2.5

Zaokrąglone wartości ciężarów cząsteczkowych najważniejszych tlenków skało-twórczych (Górlich, 1958)

Składnik	Ciężar cząsteczkowy zaokrąglony
Si02	60
Ti02	80
^Al2°3	102
Fc203	160
FeO	72
MnO	71
MgO	40
CaO	56
Na20	70
k2o	94
h2o	18
PA	142
co2	44
s	32
S03	80
Cl2	71
	38
Cr203	152
NiO	75

W tabeli 2.6 został przykładowo podany sposób przeliczenia składu chemicznego kwaśnej skały wylewnej na skład normatywny. Po obliczeniu stosunków cząsteczkowych i pomnożeniu ich przez 1000 dla zlikwidowania ułamków dziesiętnych, operujemy nimi i tworzymy kolejno z tlenków minerały normatywne, według określonej kolejności i według prostych wzorów podanych w tabeli 2.4.

Przykłady obliczenia składu normatywnego.

A. W przypadku nadmiaru Si0₂ nad tlenkami metalicznymi:

1. Udziały drobinowe MnO i NiO łączy się z FeO, a BaO i SrO z CaO (oczywiście, jeżeli tc tlenki są w analizie uwzględnione).

2.    Cały P₂O_s przeliczamy na apatyt. CaO należy wziąć w ilości 3,33 udziału P₂O_s (np. jeżeli udział drobinowy P₂O_s wynosi 2, to należy wziąć około 7 CaO).

3.    FeO i Ti0₂ wiążemy w ilmenit według ilości TiO_z.

4.    Fe₂0₃ i FeO łączymy w magnetyt.

5.    Jeżeli istnieje nadmiar Fe₂0₃, to przeliczamy go na hematyt.

6.    Cały K₂0 z odpowiednią ilością Al,0₃ i Si0₂ wiążemy w ortoklaz.

7.    Cały Na₂0 z odpowiednią ilością A1₂0₃ i Si0₂ wiążemy w albit.

8.    Pozostały Al,0₃ wiąże się z odpowiednią ilością CaO i Si0₂ w anortyt. Jeżeli pozostał nadmiar A1₂0₃ nad CaO, to wykazujemy go jako korund.

9.    Pozostały po anortycic CaO wiążemy z MgO, a także z pozostałym FeO i odpowiednią ilością Si0₂, w diopsyd CaO • Si0₂+FeO • Si0₂ t MgO • Si0₂, tworząc kolejno cząsteczkę wolastonitu, enstatytu i ferrosylitu. Dwa ostatnie składniki tworzymy mniej więcej w takiej proporcji, w jakiej w przeliczanej analizie występuje FeO w stosunku do MgO:

'a) jeżeli pozostały po anortycic CaO > FeO + MgO, to tworzymy z niego wolastonit

CaO • Si0₂;

b) jeżeli FeO-ł-MgO > CaO, to pierwsze 2 tlenki łączymy z odpowiednią ilością krzemionki i tworzymy enstatyt i ferrosylit, a całość określamy jako hipersten.

10.    pozostałą ilość krzemionki przeliczamy na kwarc.

Tabela 2.6 podaje wzór takiego najprostszego obliczenia składu normatywnego skały z dużym nadmiarem krzemionki.

B. W przypadku niedomiaru krzemionki:

11.    Jeżeli do utworzenia hiperstenu zabraknie krzemionki, to należy zamiast hiperste-