102 5

I IouiibIaw I 'onikowiki

. iu|(l/iriny u wielu współczesnych lilu/olow poluv« .mych. którzy nawiązują *I*• tradycyjnych rozwiązań i idei nowożytnej my ,li i.u jonalislycznej i oświe reniowej. Widu z nich kładzie nacisk na idey obywatelstwa, na etykę obywa lelek,) / jej koncepcji) człowieka jako jednostki i ohywalela. Nawiązuje się lu do lilozolii Kanta i do normatywnej interpretacji pojęcia społeczeństwa obywa lelskiogo. Odrębne miejsce w tej humanistycznej krytyce biurokracji jako niebezpieczeństwa cywilizacji zachodniej zajmuje dziś Habermas i związani z nim teoretycy kontynuujący w pewnym stopniu niektóre założenia krytycznej teorii społeczeństwa.

Krytyka biurokracji w analizie politycznej administracji publicznej

Heglowska koncepcja biurokracji potrzebna była do stworzenia tożsamości między społeczeństwem obywatelskim i państwem, które w tym czasie stanowiły jakby dwie wrogie armie. Przejście członków jednej do drugiej mogło sir dokonywać tylko w drodze dezercji. W praktyce oznaczało to abstrakcyjne rozdwojenie się konkretnego człowieka na prywatną jednostkę i publicznego obywatela. Marks skwitował to krótko: „w istocie Hegel wiernie opisuje w len sposób obecny empiryczny stan rzeczy”. Koncepcję Hegla krytykować można od strony filozoficznej, spekulatywnego języka, w jakim ten stan rzeczy zoslal ukazany. Wybór takiego właśnie języka nie był przypadkowy. Stanowił on element owego ducha biurokracji, który stał się charakterystyczną cechą nowo czesnej cywilizacji. „To samo — dodaje Marks — dotyczy heglowskiej kou strukcji »egzaminów«”. Do tej właśnie konstrukcji nawiązuje Foucault w pra cy Karać i nadzorować, gdzie przedstawia teorię mikrowładzy, czyli władzy opartej na dyscyplinie, która produkuje indywidua i stanowi „specyficzną technikę władzy, która czyni z jednostek zarazem przedmiot i narzędzie swego działania. Ta władza jest skromna, zapobiegliwa, kierująca się wykalkulowaną, ale konsekwentną ekonomią” (Foucault, 1993, s. 201). Na tym polega właśnie racjonalność nowoczesnej biurokracji współczesnego państwa. Zdaniem Fon caulta „egzamin łączy w sobie techniki hierarchii, która nadzoruje, i sankcji, klora normalizuje” (Foucault, 1993, s. 222). W egzaminie jako uniwersalnej procedurze nakładanie się stosunków władzy na relacje wiedzy staje w pełni blasku. Przeszło wiek wcześniej Marks pisał, krytykując pomysł Hegla wprowa il/cma egzaminu na urzędnika, że w „państwie rozumnym potrzebny jest raczej egzamin na szewca niż na urzędnika władzy wykonawczej”. W tym przypadku chodziło o to, że w powiązaniu urzędnika państwowego z indywidualną jed nostką wyrażać się miała obiektywna więź między wiedzą o społeczeństwie obywatelskim i wiedzą o państwie. Instytucja egzaminu była interpretowana jako uznanie wiedzy naukowej o rządzeniu za przywilej i formę jej biuro kialyczuego chrztu.

W koiu * |u |i Hegla oprócz egzaminu istotne znaczenie miała pensja tttzyd ników. Nie chodziło tutaj o zwykłe wynagradzanie za pracy, ale o Ibmiy toż samości, w której następuje przemiana czynności państwowych w urzędy. Służba państwowa — zdaniem Hegla — jak każda służba, wymaga wyrzeczenia się samodzielnego, zależnego od własnego uznania, zaspokajania dążeń subiekty w nych jej funkcjonariusza i ma gwarantować, że będzie się on poświęcał tylko swym obowiązkom. Hegel widział w biurokracji tożsamość społeczeństwa oby watelskiego i państwa politycznego. Hierarchiczną strukturę oraz istnienie na szczeblu lokalnym władz samorządowych traktował jako gwarancje przed nad użyciem władzy ze strony urzędów i urzędników. Problem zachowania i kultury urzędników ma kluczowe znaczenie, ponieważ administracja państwowa jest tym punktem, w którym ustawy i decyzje ogólnej władzy państwowej stykają się z jednostkowymi sprawami obywateli. Jest to też miejsce, w którym osia tecznie postanowienia władzy nabierają mocy obowiązującej w rzeczywistości. Od tego „zależy zadowolenie obywateli i ich stosunek do rządu” (Hegel, 19(>9).

Współczesna krytyka biurokracji w myśli politycznej jest pod wpływem weberowskiej teorii organizacji racjonalnej jako zasady nowoczesnego .pole czeństwa przemysłowego. Teoria ściśle wiąże się z tendencją unaukm lenia polityki, która pojawiła się w klasycznej epoce racjonalizmu i znalazła swo| wyraz w filozofii społecznej Hobbesa (Habermas, 1983). Jak już wspomnieli', my, model biurokracji Webera jest zbieżny z tymi zasadami aihuini .ti.u ji państwowej, które przedstawił w swej filozofii państwa Hegel. W piai ;u h W • bera można wyróżnić trzy sposoby rozumienia biurokracji:

Po pierwsze, jest to hierarchiczna organizacja urzędników, w klóic| oi„,- i.₍ żuje zasada kompetencji, określony cenzus wykształcenia i umiejyinoM i I • ?•«» rodzaju organizacja może być nazwana administracją. Po drugie, biumi i| | nazywa się określony typ stosunków między administracją publuzną .1 po/u-.i.il i częścią społeczeństwa. Jest to taka administracja, która korzysta ze \pei |.ilu .. h przywilejów, odznacza się właściwościami przywilejów grupy stanowej m, podlega skutecznej kontroli oddolnej, monopolizuje funkcje zarządzania pia wami publicznymi. Po trzecie, mianem biurokracji określa się pewien typ post u w i zachowań uwarunkowanych przez strukturę organizacyjną nowoczesnej .nimi nistracji.

Spotykamy się z pomieszaniem dwóch różnych zjawisk społecznyi h lnu rokracji i administracji. W przypadku Webera jego argumenty o nieuchroimosi i biurokracji wskazują w istocie na konieczność administracji. Pejoratywny sens słowa „biurokracja” wiąże się z tendencją do przekształcania się nowoczesnego państwa przedstawicielskiego w system rządów biurokratycznych, który chąi nk teryzuje się tym, że nie podlega kontroli rządzonych i nie ponosi odpowie dzialności. Skłonnością biurokracji jest nadawanie pojęciu tajemnicy służbowej możliwie najszerszego zakresu, niechęć do wszelkiej kontroli zewiiyiizne|, ucieczka od odpowiedzialności. Z tego względu podejmuje się dziś kwestie re