IMGp49 (6)

102 JACEK KAWAŁEK

nie się wielu różnych schematów ikonograficznych i kompozycyjnych. W przypadku alegorii trzcinickiej, być może, stało się tak, że do warsztatu, w którym powstał, dotarł łaciński impuls ikonograficzny lub teologiczny, lecz uzyskał skutek ikonograficzny łacińsko-bizantyński.

POCHODZENIE

Jak wspomniano na wstępie, nie wiemy od kiedy omawiany obraz znajduje się w Trzcinicy. Z tamtejszym kościołem św. Doroty nie łączą się dzieła sztuki o wymowie „sozologicznej”¹¹. Z końcem XVIII stulecia rodzina Siemieńskich zgromadziła kolekcję obrazów, a także utrzymywała kontakty z czołowymi wówczas malarzami¹³. Nic jednak nie wiadomo o ewentualnym ufundowaniu interesującego nas obrazu przez rodzinę Siemieńskich w latach 1772-1775.

Powstanie obrazu połączono wstępnie z rodziną Jabłonowskich. S. Gomulanka uznała obraz za wotum, ponieważ św. Anna była patronką Anny Jabłonowskiej, współwłaścicielki Trzcinicy w ostatnich dziesięcioleciach XVIII w.ⁿ Kult św. Anny w tej części Podkarpacia posiada rodowód wczesnośredniowieczny, zaś ważne jego ogniska znajdowały się w sąsiedztwie TYzcinicy⁸⁴. Apogeum tego kultu miało jednak miejsce na przełomie XVI i XVII stulecia⁸³. W XVIII wieku na Podkarpaciu dominuje kult Niepokalanego Poczęcia NMPanny, promieniujący zwłaszcza na przełomie lat 60. i 70. pod wpływem konfederatów barskich¹⁶. Gomulanka podkreśliła wagę ewentualnych związków właścicieli Trzcinicy i właścicieli Stanisławowa, w rezultacie których Jabłonowscy zapragnęli obdarować ko-

" Można domniemywać, że jeżeli były one tam kiedykolwiek przed końcem XVIII stulecia, to musiałyby łączyć- się z Zofią z Marszowic Gamratową Ociccką.która jako kolatorka kościoła mogłaby ufundować ołtarz lub obraz poświęcony św. Zofii, czyli swojej świętej patronce. Obrazy takie nie zachowały się jednak. Nie wspomina także o nieb lokalna tradycja ustna. Drak również motywów solistycznych w ikonografii odsłoniętych niedawno polichromii. Kanclerz koronny Joachim Ocicdd związany był z Szerzynami.

° Czego dowodzi zamówiona przez nich uF. Smuglewicza Polska w kajdanach (J. My-cielski. Sto lal dziejów malarstwa w Polsce 1760-1860, Kraków 1897, 8. 105).

° S. Gomulanka, op. cii., s.7/9.

“ Obecne Święcany, to średniowieczna (może wczesnośredniowieczna?) wieś o nazwie Swifta Anna (W. Sarną Opis powia/u jasielskiego, Jasio 1908, s. 172). Ważnym ośrodkiem kultu <w. Amiy był biccki klasztor Reformatów. W 1. poi. XVII w. pojawiła się (odbudowana?) w Kołaczycach kaplica św. Anny (M. Rączka, Zarys historii koJcioła i parafii w Kołaczycach [w:] Z dziejów Kołaczyc, Kraków 1989, a. 42). W XVI w. w kościele św. Doroty w Trzcinicy znajdował się ołtarz z figurą św. Anny (S. Go mu tanka, op. clt., s. 5/9). Kaplica św. Anny była jedną z czterech kaplic kościoła Karmelitów w Jaśle (S. C y n a r s k i. Ze studiów nad dziejami Karmelitów trzewiczkowych. Klasztor w Jat Ir (w:j Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, MXLLX, Prace Historyczne, z.101, 1993. ».74).

⁰ Z. Gloger. Encyklopedia staropolska ilustrowana, 1.1, Warszawa 1972, 3. 52..

⁰ J. Kopeć, op. c/J-.szp. 1240.

ściól trzcinicki repliką obrazu z parafialnego kościoła w Stanisławowie. Kontakty takie są prawdopodobne, ale nie zostały potwierdzone wynikami badań historycznych¹⁷. Nie możemy także pominąć osobliwego kultu Joachima, który uchodził za patrona Królestwa Polskiego^{1 21}. Po roku 1772 kult Maryi Niepokalanie Poczętej mógł rozwijać się na Podkarpaciu jako kult oficjalny, ponieważ Immaculatę, jeszcze w połowie XVII stulecia ogłoszono królową cesarstwa Habsburgów²⁹.

Odnalezione do tej pory „sofiologiczne” tropy w oficjalnym malarstwie XVII stulecia prowadzą w przeciwnym kierunku, aniżeli świat wizualny i forma malarska obrazów z lYzcinicy i Stanisławowa, w stronę sztuki dolnośląskich cystersów z końca XVII stulecia.

W1366 Jasio⁹⁰ przestało być własnością cysterską, zaś na przełomie XIV i XV stulecia przybyli do Jasła karmelici⁹¹. Zakładając, iż cystersom udało się, między ptzełomem XII i XIII stulecia a połową XIV wieku, stworzyć w Jaśle ośrodek kultu maryjnego, obserwujemy ciągłość tego kultu pod egidą karmelitów w XV, XVI, XVD oraz XVIII wieku⁹². Karmelici jasielscy stali się więc naturalnymi kontynu-

1

ⁿ S. Gomulanka, op. cit., s. 7 i 8/9; Nie wiemy, jakie były przyczyny pojawienia się w Stanisławowie tak oryginalnej kompilacji ikonograficznej. Stylistyka obecnego obrazu trzcinickiego sugeruje, iż mógł on powstać później niż obraz ze Stanisławowa. Może jednak obecny obraz trzcinicki jest drugą wersją pierwotnej kompozycji, namalowanej wcześniej aniżeli alegoria stanisławowska.

■ C. Zieliński, op. cit., s. 339.

" K. Kalinowski, Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986, s. 273. W roku 1647 Ferdynand 11 poddał pod opiekę Matki Boskiej wszystkie księstwa austriackie.

2

A. Kamiński, Z przeszłości Jasia. Lata 1370-1520 [w:] Studia z dziejów Jasia, Kraków 1964, s. 116.

" S. Cynarski, op. cit., s.78.

ⁿ Kult maryjny w Jaśle zdaje się sięgać XIII w. Zapewne rozwijali go cystersi w świątyni w osadzie na miejscu obecnego przedmieścia Lichtarz. Według zachowanej tradycji, w świątyni tej przechowywano cudowną figurę Matki Boskiej, identyczną ze statuą Matki Boskiej Tamowieckiej, zanim znalazła się ona w klasztorze Karmelitów. Z przekazu takiego wynika, że statua przedkaimeli-lariska znalazła się na Węgrzech w czasie najazdów mongolskich w połowie XIII w. i dzięki Karmelitom wróciła do Jasia z końcem XIV w. Na trasie średniowiecznej peregrynacji M. B. Tamowieckiej, odnotowanej przez ustną tradycję, leżą Samoklęski. Do niedawna, w sąsiadującej z Samo klęskami Mmkowcj, w leśnej kaplicy Balów, na polanie góry Trzy Kopce (Czersk), nad drzwiami drewnianej zakrystii, znajdowała się tabliczka z napisem informującym, iż w 124. (ostatnia cyfra nieczytelna) roku znajdowała się tam M. B. Tarnawiecka. Tradycję taką znano w rodzinie Balów i w kaplicy ufundowanej z końcem XIX w. umieszczono figurę M. B. Thmowieckiej, n.b. wykonaną w Tarnowie przez Jana Czubę. Należy domyślać się, żc w kościele w osadzie Lichtarz (Licht = Jasicl lub Borek), założonej przez cystersów, około połowy XIII w. znajdowała się jakaś ważna figura Matki Boskiej. Prawdopodobnie przywieźli ją tam cystersi koprzy wniccy, może na przełomie XII i XIII stulecia. Mogła ona pojawić się w Lichtarzu dopiero w połowic XIII w., kiedy w obawie przed Mongołami opuszczono Kopizywnicę. A kiedy okazało, że i w Jaśle nie będzie ona bezpieczna, mogli przenieść ją do górnych Węgier, prawdopodobnie do Bardiowa, gdzie najprawdopodobniej mieli swą komandorię, lub do Stropkowa. Zakładając, żc tradycja ustna informuje o nieudokumentowanych faktach historycznych, nie można wykluczyć nawet i tego, iż mogła to być figura przywieziona do Polski z Francji. Jeżeli cysterski Lichtarz miał być przeciwwagą dla kultu św. Andrzeja Świerada w Kleciach k. Brzostku, to być może tamtejszy kościół otrzyma) jakąś ważną figurę Maryi. 1 tę figurę uniesiono być