1289

WYKŁAD 9

(informowaniu o postawie emocjonalnej i modalnej nadawcy), impresji (wpływaniu na odbiorcę).

Wśród klas leksemów opisujących zjawiska świata T. Milewski (1965) wyróżnia trzy typy ze względu na sposób ujmowania denotowanych zjawisk, a mianowicie leksemy nazywające (rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki), wskazujące - zaimki (np. ten, jakiś, tam), oraz szeregujące - liczebniki, np. pięć, piąty, pięcioro.

Cztery klasy leksemów nazywających odpowiadają podstawowym kategoriom pojęciowym, za pomocą których umysł ludzki ujmuje świat, a więc pojęciom: rzeczy (substancji), cechy, czynności i cechy drugiego stopnia (cechy czynności, cechy cech, np. bardzo pracuje, bardzo miły). Tak przedstawia kategorie części mowy J. Kuryłowicz (1960, tłumaczenie 1979), a za nim A. Heinz (1965), określając je jako:

„najogólniejsze klasy pojęciowe wyrazów, z którymi powiązane są określone funkcje składniowe”.

Wymienione już kategorie ludzkiego umysłu ujmującego świat jako rzeczy, czynności, cechy rzeczy i czynności oraz związki między rzeczami znajdują odbicie w językowych klasach wyrażeń (takich jak: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki), które predysponowane są do pełnienia określonej roli w zdaniach (sądach): nazwy rzeczy to podmioty, denotujące obiekty, o których orzekane są pewne właściwości, nazwy czynności (procesów) to orzeczenia, nazwy cech to atrybuty (przydawki), nazwy cech drugiego stopnia to okoliczniki.

Dwie pozostałe klasy leksemów (liczebniki i zaimki) służą nieco innym operacjom mentalnym: wyróżnianiu cech ilościowych oraz szeregowaniu {pięć jabłek to cecha zbioru, piąte jabłko to miejsce w szeregu) i wskazywaniu {ten, tamten), bądź wyrażaniu wysokiego stopnia abstrakcji {ktoś, coś, żaden, każdy).

W sumie, biorąc pod uwagę omówione w poprzednim paragrafie kryteria oraz sugestie sformułowane przez Kuryłowcza i Heinza, możemy poszczególne klasy leksemów opisać w sposób następujący:

(1) Rzeczowniki: leksemy o funkcji syntaktycznej członu głównego grupy imiennej: Biały koń pasie się na łące, Widzę białego konia (wtórnie także określnik w grupie imiennej, np .grzywa konia)', odmienne przez przypadek i liczbę (część z nich, tzw. pluralia i singidaria tantum mają liczbę jako kategorię klasyfikującą, np. drzwi, sanie, nożyce charak-128 teryzują się formą liczby mnogiej). Posiadają rodzaj jako kategorię

klasyfikującą (nie odmieniają się przez rodzaj): np. szafa - rodzaj żeński, krzesło - rodzaj nijaki, a stół - rodzaj męski nieosobowy. Oznaczają przedmioty w sensie filozoficznym (osoby, zwierzęta, rośliny, rzeczy) oraz abstrakta ujęte jakby przedmiotowo: myśl, chwila, ból, praca, miłość, a więc czynności, procesy, stany, cechy nieprzypisane określonym obiektom.

(2)    Przymiotniki: leksemy o składniowej funkcji określnika w grupie imiennej (Widzę białego konia). Wtórnie (choć kwestia jest dyskusyjna) pełnią funkcję orzecznika: Ten koń jest biały. Odmienne przez liczbę, przypadek i rodzaj, narzucane im w tekście przez nadrzędny rzeczownik. Część z nich poddaje się stopniowaniu {biały —> bielszy -» najbielszy). Oznaczają cechy przedmiotów i zjawisk przysługujące im samoistnie (tzw. cechy inherentne, np. twardy, mocny, słaby, mądry), bądź też polegające na relacji do innego przedmiotu (tzw. cechy relacyjne, np. autobus miejski, warszawski), lub na relacji do czynności (np. skłonności, zdolności do jej wykonywania lub podlegania): gniewliwy, kochliwy, pitny, widny i in.

(3)    Przysłówki: leksemy o funkcji składniowej różnorakiej, zasad

niczo nieakomodowane. Określniki w grupie werbalnej {biegnie szybko), bądź też określniki przymiotników lub innych przysłówków {bardzo wysoki, bardzo wysoko), także określające całe wyrażenie zdaniowe, np. Przyjechał dziś z Krakoioa - dziś odnosi się do całego ‘przyjazdu z Krakowa’. Nieodmienne, część z nich podlega stopniowaniu: szybko —> szybciej    najszybciej. Semantycznie informują o cechach czynności,

procesów {pracuje uczciwie, woła głośno, rośnie szybko), bądź też innych cech {intensywnie zielony), lub też lokalizują w czasie i przestrzeni opisywane zdarzenia {Odwiedził nas niedawno, Mieszka niedaleko), a także informują o krotności zachodzenia zdarzeń {Często nas odwiedza, Odwiedził nas trzykrotnie).

(4)    Czasowniki: leksemy o podstawowej funkcji składniowej głów

nego członu zdania (orzeczenia). Wtórnie formy fleksyjne czasowników (imiesłowy, bezokolicznik) pełnią różne inne funkcje składniowe (przyda-wek, podmiotów, dopełnień, okoliczników). Odmieniają się przez czasy, tryby, większość z nich także przez osoby. Przysługuje im kategoria klasyfikująca aspektu: dzielą się na dokonane {kupić) i niedokonane {kupować). Oznaczają czynności {bić, biegać), procesy {rosnąć), stany {leżeć), relacje {przylegać, np. Coś przylega do czegoś; przypominać, np. Coś przypomina coś). Wyróżnia się czasowniki właściwe (odmieniające się przez osoby) i czasowniki niewłaściwe (tzw. predykatywy), mające tylko kategorię czasu i trybu {trzeba było/będzie, trzeba by).    129