1401

WYKŁAD 10

wynajmować, pożyczać i wiele innych. W opisywanej sytuacji uczestniczy trzech aktantów: dwóch osobowych (pierwotny posiadacz i nowy posiadacz) oraz przedmiot przekazywany (czasem ściśle określony, jak przy ‘wynajmowaniu’), sposób przekazywania, aktywność poszczególnych aktantów, legalność/nielegalność przekazu (przy ‘kradzieży’ i ‘grabieży’). I tak przy dać {dawać) agensem (powodującym zmianę) jest pierwszy posiadacz, który przestaje mieć przedmiot, powodując, że zaczyna go mieć drugi posiadacz. Dostać jest dokładnym konwersem, natomiast przy wziąć (a jeszcze bardziej przy zabrać) agensem (inicjatorem zmiany) jest drugi posiadacz. Przy otrzymać obecna jest chyba także informacja o wcześniejszych staraniach drugiego posiadacza w celu uzyskania przedmiotu, a także przedmiot uzyskiwany jest zawężony do pewnego typu obiektów abstrakcyjnych (pozwolenie, zgoda, stypendium). Przy znaleźć pierwszy posiadacz jest w tle, a drugi posiadacz stał się nim przez przypadek, przy zgubić pierwszy posiadacz przestaje mieć przedmiot bez własnej woli (inaczej niż przy pozbyć się), ale nic nie wiadomo o nowym posiadaczu. Pokazane z lotu ptaka pole semantyczne było przedmiotem dokładniejszej analizy w wielu pracach lingwistycznych, m.in. w rozprawce Z. Zaron (1975).

Na zakończenie warto przypomnieć, że opisane w tym wykładzie związki semantyczne między leksemami bywają sygnalizowane przez związki słowotwórcze (a więc formalną bliskość obu członów relacji), np. relacja ‘wykonawca czynności’ - ‘czynność’ może nie być sygnalizowana formalnie {złodziej - ukraść), a może być sygnalizowana słowotwórczo, np. kłamca - kłamać. Jak pokazywaliśmy w Wykładzie 7 (s. 98), funkcja słowotwórstwa jest dwojaka: stanowi ona podstawę derywowania nowych wyrazów, a jednocześnie sygnalizuje relacje semantyczne w obrębie słownika i tym samym uczestniczy w funkcji poznawczej języka.

10.3. Subiektywna (antropocentryczna) interpretacja nazywanych zjawisk

Jak pokazywaliśmy wielokrotnie, słownictwo, stanowiące katalog pojęć odnoszących się do świata, nie jest mechanicznym jego odzwierciedleniem, ale swoistą interpretacją, dokonaną przez człowieka. Przejawia się ona w subiektywnej kategoryzacji świata, różnej w różnych językach, a także w swoistym ujmowaniu zjawisk przez podkreślanie ich 140 cech szczególnych i powiązań z innymi zjawiskami. Temu ostatniemu

celowi służy przede wszystkim słowotwórstwo, a także tworzenie nazw metaforycznych i metonimicznych.

W sposobie ujmowania zjawisk świata za pomocą nazw derywowanych odbija się subiektywny stosunek człowieka, jego sposób percypowania i poznania obiektów (np. akcentowanie pewnych cech wyglądu), dostrzeganie użyteczności nazywanego przedmiotu dla człowieka, ocena obiektu i in.

Pokażmy subiektywność interpretacji świata na przykładzie nazw roślin w polszczyżnie. Korzystam tu z pracy R. Tokarskiego (2001).

Nazwy roślin tworzone są ze względu na następujące ich właściwości:

(1)    miejsce występowania rośliny, np. bagno, borówka, borowik,

(2)    czas kwitnienia (pojawiania się) rośliny, np. zimowit, wiosnówka,

(3)    barwę kwiatu (i całej rośliny), np. bławatek, modrak, ognicha, nazwy grzybów, np. lisiczka (żółta jak lis),

(4)    kształt kwiatu, np. dzwonek, ostrózka,

(5)    cechy liści i łodyg: kształt {mieczyk), zapach {śmierdziel), inne cechy: lepnica, mlecz, dziurawiec,

(6)    właściwości owoców: kolor {czarnuszka), smak {gorczyca), inne cechy, np. dmuchawiec,

(7)    cele użytkowe rośliny, np. pomornik, muchomor,

(8)    sposób użytkowania, np. surojadka,

(9)    ocenę, np. prawdziwek.

Subiektywizm w interpretacji nazywanych zjawisk przejawia się też w tym, że z nazwami mówiący wiążą określone konotacje, wyobrażenia o nazywanych przedmiotach, podtrzymywane przez formy językowe, np. z osłem wiążą ‘głupotę’, z psem - ‘wierność’, z myszą - ‘myszkowanie’, a więc ‘potajemne przeszukiwanie różnych miejsc’.

10.4. Mechanizmy nazwotwórcze

Na zakończenie przypomnijmy podstawowe mechanizmy służące pomnażaniu słownictwa. W językach z rozbudowaną morfologią (jak np. języki słowiańskie, w tym polski) podstawowym środkiem nazwotwór-czym jest derywacja słowotwórcza, a więc tworzenie nowych nazw za pomocą morfemów słowotwórczych w ramach utrwalonych w systemie kategorii słowotwórczych, takich jak np. nazwy wykonawców czynności (typu wykładowca, doręczyciel, kioskarz, komputerowiec), nazwy miejsc 141