174 175

174 HOZDZIAI. VII

świat. Mogą objaśniać dobrze albo źle, mądrze albo głupio, głęboko lub płytko. Aby w dziennikarstwie nie sprowadzać prawdy do prawdy materialnej, dzień ni karz musi rozumieć, na czym polegają podstawowe trudności związane z pojęciem „prawdy”.

Prawda rozumiana klasycznie, jako zgodność myśli z rzeczywistością, uznn wana jest za pewien ideał, do którego należy dążyć, choć nigdy nie ma pewno ści, że się go osiągnęło. Brakuje bowiem absolutnie pewnych kryteriów pozwą łających stwierdzić, że myśli i rzeczywistość są zgodne. Z tego powodu za prawdę uznaje się zwykle to, co jest zgodne z jakimiś umownymi kryteriami prawdy. Definicje prawdy, odwołujące się do różnych umownych kryteriów, noszą nazwę nieklasycznych.

Takim kryterium może być koherencja. Jeśli jakaś informacja jest spójna, nie za wiera sprzeczności, jest informacją prawdziwą. Innym kryterium prawdy jest oczywistość wypowiedzi. Na oczywistość mogą powoływać się dziennikarze używający mocnych sformułowań. Jeśli zostaną skrytykowani za zdanie: „małoletni zwyrod-nialec brutalnie zgwałcił kobietę”, będą argumentować, że prawdziwie oddali rzeczywistość: ów małoletni jest przecież w sposób oczywisty zwyrodnialcem.

Za kryterium prawdy uznaje się nieraz zgodę powszechną albo użyteczność. Kryteriów prawdy jest wiele, ale żadne z nich nie może być uznane za ostateczne i niepodważalne²³. Spójne mogą być wymyślone historyjki, to, co przez wieki uchodziło za oczywiste, okazało się nieprawdziwe. Choćby wszyscy się zgodzili, że zabijanie jest moralnie obojętne, nie znaczy, że jest obojętne. Oczywisto^ jest czymś bardzo złudnym, w oczywistościach tkwią złudzenia i przesądy. Zanurzony w wodzie patyk wydaje się złamany, choć jest cały i prosty. Obowiązkiem dziennikarzy mediów deontologicznych jest zgłaszanie w niektórych sytuacjach intelektualnego weta wobec oczywistości przyjmowanych przez opinię publiczną. Na ludziach mediów i mediach teleologicznych taki obowiązek nic spoczywa.

Tak więc klasyczna definicja prawdy zdaje się definicją najdoskonalszą i najlepiej wyraża istotę tego pojęcia, choć na jej podstawie nie można nigdy mieć pewności, że się prawdę posiadło. Świadomość problemów, jakie wiążą się z pojęciem prawdy, skłania do pewnej pokory.

Dążąc do prawdy materialnej warto też mieć na uwadze kryteria proponowane przez nieklasyczne definicje prawdy. Publikacje nie powinny zawierać sprzeczności (jeśli zawierają, to na pewno są częściowo fałszywe), powinny być przejrzyste i zgodne z oczywistymi przekonaniami. To racjonalna strategia profesji dziennikarskiej, zwiększająca szanse na zbliżenie się do ideału prawdy. K.R. Popper uważał, że do prawdy można się tylko przybliżyć i określał to pojęciem verisimilitude.

^w K. Ajdukiewicz. Zagadnienia i kierunki filozofii..., s. 33-38.

Przytoczone wyżej koncepcje prawdy są najbardziej znane i mocno zakorzenione w historii filozofii. Jednak wiążące się z nimi trudności sprawiły, że wielu filozofów próbowało i nadal próbuje wypracować inne podejście do problematyki prawdy.

I tak K.O. Apel twierdził, że prawda jest wspólnym przedrozumicniem. A więc wiązał prawdę z kulturą, językiem, wspólnym doświadczeniem. Podobnie myśli wielu antropologów, którzy zauważają, że w różnych kulturach rozumienie tego, co prawdziwe, jest różne. Nie oznacza to oczywiście, że nie istnieje prawda absolutna, ale oznacza, że więzy kulturowe i historyczne pozwalają docie-rać tylko do prawd cząstkowych.

G.W.F. Hegel łączył prawdę z wolnością. Wolność - zdaniem tego XIX-wiecz-nego niemieckiego myśliciela - jest warunkiem prawdy. Chodzi oczywiście przede wszystkim o wolność wewnętrzną, otwarcie na prawdę. Hegel nie jest dziś popularny, szczególnie w krajach, w których jego idee kojarzą się, zresztą niesłusznie, z myślą marksistowską, a ta z kolei - też nie do końca słusznie - uważana jest za podporę ideologii komunistycznej. Heglowi chodziło o to, że człowiek dojrzewa do prawdy, że się rozwija, i dopiero na pewnym etapie swej samoświadomości jest w stanie prawdę ogarnąć i, co ważniejsze, zaakceptować. W bardziej współczesnych ujęciach wolność można zastępować otwartością intelektualną. Dziennikarz niezdolny do empatii, zrozumienia obrazu świata innych ludzi, innych środowisk, choć może osiągnąć popularność i sukces finansowy, raczej nie wybije się ponad dziennikarską przeciętność.

W zależności od perspektywy, jaką przyjmujemy w refleksji nad prawdą, rozpatrujemy ją bardziej pod kątem epistemologii, ontologii, logiki czy etyki.

W dziennikarstwie ważne są wszystkie te perspektywy. Ważny jest proces poznawania, znajomość warunków, w jakich się odbywa i świadomość jego ograniczeń. Ważna jest znajomość przedmiotu, którym się zajmujemy. Ważny jest wreszcie sposób przekazu, jego forma.

Poważnym zagrożeniem dla prawdy w mediach jest to, że współczesne środki masowego przekazu coraz powszechniej przyjmują estetykę postmodernizmu, także w warstwie informacyjnej. Problem z postmodernizmem pojawia się wówczas, gdy rości on sobie pretensje do jedynego i właściwego opisu rzeczywistości społecznej.

Postmodernistyczny przełom w kulturze nie sprowadza się tylko do eksplozji zmysłowych i ozdobnych, choć płytkich znaków. U jego podstawy leży załamanie się wiary w rozum, racjonalizm i naukę, a także odrzucenie *wielkich narracji", czyli teorii, ideologii, systemów wartości i norm (tj. religii, nauki, sztuki, marksizmu, modernizmu), które roszczą sobie pretensje do uniwersalnej, absolutnej i wszechstronnej wiedzy, prawdy oraz słuszności. Zamiast tego proponuje się radykalny eklektyzm, subiektywizm i indywidualizm, wyrażające się przede wszystkim w hedonistycznym konsumpcjonizmie oraz swobodnym kształtowaniu własnej tożsamości i stylu życia (...) Postmodernizm burzy cały dotychczasowy system komunikacji medialnej, negując założenia, wartości, normy i konwencje, na których się ona opiera, a także kwestionując ustalone reguły nadawania sensu. Ten de-