186 187 3

1

gonada żeńska jest rozdzielona na germarium, produkujące tylko oocyty i na witellarium (ryc. 74C.D), produkujące komórki żółtkowe, bogato zaopatrzone w materiały zapasowe oraz materiały na osłony jajowe. Witellarium (żółtnik) może bezpośrednio uchodzić do germarium (jajnika) albo może się z nim łączyć za pomocą przewodu żółtkowego, może także uchodzić do jajowodu. Komórki żółtkowe, w miarę przekształcania się oocytów w komórki jajowe, wraz z materiałami na osłony, przesuwane są do germarium lub do jajowodu i otaczają komórki jajowe pod formującymi się osłonami jajowymi.

Gonada żeńska (obu opisanych typów) może być pojedyncza, parzysta lub zwielokrotniona. Odpowiednio do tego, jajowody mogą być pojedyncze, parzyste lub zwielokrotnione. Jajniki parzyste i zwielokrotnione łączą się w częściach końcowych i przechodzą w pojedynczy przewód końcowy. Ten, zróżnicowany jest w zbiornik na spermę i w pochwę, do której wprowadzane jest prącie. Zbiornik na spermę może być prostym uwypukleniem uchodzącym szerokim otworem do jajowodu albo może być połączony z jajowodem wąskim przewodem. Jeżeli w zbiorniku drugiego typu plemniki przebywają krótko, wtedy nazywa się go torebką kopulacyjną, jeżeli długo — torebką plemnikową (ryc. 74D). Często torebki kopulacyjne mają dodatkowy kanał, do którego wprowadzane jest prącie, zwany pochwą torebkową. W tym ostatnim przypadku występują dwa odrębne żeńskie otwory płciowe, jeden służy do wprowadzania prącia, drugi do wydalania jaj. U niektórych gatunków występuje dodatkowe zróżnicowanie, zwane macicą. Macica może być rozszerzeniem jajowodu, palcowatym uwypukleniem lub uwypukleniem rozgałęzionym (wiele wirków wielojelitowych). Macica może być magazynująca, występuje u wirków produkujących duże ilości jaj (większość wirków produkuje niewielkie liczby jaj) albo może być właściwa. Ta ostatnia cechuje gatunki jajożyworodne. W macicy właściwej przebywają czasowo jaja i podlegają początkowemu rozwojowi. U wirków prostojelitowych i trójjelitowych do jajowodów uchodzą gruczoły produkujące różne substancje pokrywające pojedyncze jaja albo zespoły jaj, tworzące otoczki ochronne. Szczególnie u gatunków słodkowodnych, zespoły jaj otaczane są twardymi kapsułkami ochronnymi, przyczepianymi do podłoża bezpośrednio lub na stylikach za pomocą wydzielin gruczołów czepnych. Niektóre gatunki słodkowodne produkują jaja letnie z cienkimi kapsułkami, rozwijające się szybko i jaja zimowe, z grubymi kapsułkami. Zapłodnione jaja zimowe mogą być wydalane do środowiska i mogą przetrwać okresy niekorzystne, a na wiosnę rozwijają się z nich młode organizmy albo mogą przebywać do wiosny w układzie rozrodczym.

Męski układ rozrodczy składa się z pojedynczych (Macrostomida), parzystych (wirki prostojelitowe) albo wielu jąder (wirki wielojelitowe). Do jąder dochodzą nasieniowody. W przypadku dużej liczby męskich gonad, każda para jąder łączy się z nasieniowodami krótkimi przewodami nasiennymi. Nasieniowody są zawsze parzyste i łączą się we wspólny przewód, który w części końcowej zróżnicowany jest w cirrus, często zaopatrzony w sztylet. U niektórych wirków wielojelitowych występuje zwielokrotnienie cirrusów uzbrojo-

nych sztyletami (ryc. 74E), które prócz zasadniczej funkcji mogą ihiżyć do obrony przed wrogami. Przed narządem kopulacyjnym mogą występować jeden lub dwa pęcherzyki nasienne, magazynujące spermę, połączone z nasię* niowodem kanałem i uchodzące własnym przewodem, zwanym wytryskowym, przechodzącym przez prącie. Mogą nie występować pęcherzyki nasienne, tylko Icanal wytryskowy, z uwypukleniem magazynującym spermę. Niektóre gatunki _mają obie struktury. Do przewodu wytryskowego mogą uchodzić gruczoły produkujące środowisko płynne dla plemników (dodatkowe, prostaty), a ponadto wydzielające substancje dla tworzenia spermatoforów (pakietów plemników). Większość wirków produkuje plemniki mające dwie witki, część plemniki bez witek, tylko Nematodermatida produkują plemniki z jedną witką.

Narządy płciowe męskie i żeńskie najczęściej uchodzą osobnymi otworami. U niektórych gatunków uchodzą do przedsionka płciowego. U nielicznych gatunków, przedsionek płciowy otwiera się do jamy gębowej.

REGENERACJA

Wirki mają duże zdolności regeneracyjne. Najsłabszą regenerację wykazują wirki prostojelitowe, najwyższą wiele wirków trójjelitowych słodkowodnych. U wirka trójjelitowego Dugesia tigrina, z fragmentu stanowiącego I /279 część ciała, wyciętego poprzecznie w stosunku do długiej osi ciała, może zregenerować prawidłowo funkcjonujący organizm. Można, wykonując cięcia podłużne przez przednią okolicę ciała, uzyskać postacie z wieloma odcinkami głowowymi i odpowiednio z wieloma odcinkami tylnymi tułowia. Zdolność do regeneracji związana jest z gradientem przednio-tylnym, najsilniejsza występuje w przedniej okolicy ciała i maleje ku tyłowi. Regeneracja zawsze związana jest z biegunowością polegającą na tym, że część ciała, której odcięto określony odcinek, regeneruje tylko tę brakującą część.

ROZMNAŻANIE I ROZWOJ

Wirki mają zdolność do rozmnażania bezpłciowego i płciowego. Bezpłciowe występuje w korzystnych warunkach środowiska zewnętrznego. Płciowe regulowane jest temperaturą i fotoperiodem, zwłaszcza u gatunków słodkowodnych. U gatunków słodkowodnych w okresie letnim występuje wyłącznie albo głównie rozmnażanie bezpłciowe. Przed zimą, w miarę obniżania się temperatury, pojawia się albo wzmaga rozmnażanie płciowe. Przedstawiciele Catenulida, hodowani w laboratorium, w dobrych warunkach, nie rozmnażają się płciowo. Pospolity gatunek — Dugesia dorolocephala, należący do wirków trójjelitowych, także często hodowany, rozmnaża się przez podział poprzeczny tylko w nocy. W ciągu dnia komórki neurosekrecyjne zwojów mózgowych produkują substancje hamujące rozród.

Rozmnażanie bezpłciowe. Podział poprzeczny, polegający na powstawaniu i zaciskaniu się przewężeń (ryc. 75C), występuje u wielu wirków słodkowodnych oraz u lądowych wirków prostojelitowych. Zdolność ta trwa do osiągnięcia dojrzałości płciowej, a w miarę starzenia się osobnika słabnie. Strefa

187