1889

WYKŁAD 14

świata zewnętrznego i sygnalizujące relacje składniowe (znaczenia gramatyczne), np. w polskim miejscowniku w mieście (fonetycznie v m’eść-e) elementy gramatyczne to (w porównaniu z mianownikiem m’ast-o): końcówka *e i oboczności: ś - s, ć -1, e - a.

W językach fleksyjnych afiksy są wielofunkcyjne: w polszczyźnie -'e jest wykładnikiem wielu znaczeń (por. -‘e w palce - sygnalizuje mianownik liczby mnogiej, w Boże - wołacz, w kobiecie - celownik i miejscownik liczby pojedynczej i in.). I odwrotnie: dla wyrażenia jednej funkcji w języku fleksyjnym używa się obocznie wielu końcówek, np. ‘celow-nikowość’ w polszczyźnie wyrażana jest m.in. końcówkami: -owi {ptakowi), -u (chłopu), -^le (kobiecie), -om (kobietom). Występuje też kumulacja funkcji, np. w formie pisz-ę końcówka -ę sygnalizuje osobę, liczbę, czas i tryb.

14.4.4.    Języki altemacyjne

Należą tu przede wszystkim języki semickie, jak arabski i hebrajski. Charakteryzują się tym, że funkcję leksykalną (informację realno--znaczeniową) pełnią połączenia spółgłosek, a alternacje samogłosek sygnalizują funkcje gramatyczne (i słowotwórcze), np. arab. k-t-b oznacza ‘pisać’, a kataba to ‘on napisał’, kitab ‘książka’, katib ‘pisarz’ (por. Majewicz 1989, s. 200). Podobnie arabski rdzeń o znaczeniu ‘zabijać’ ma postać ą-t-l, a ąatala to ‘on zabił’, gatila ‘był zabity’, ya-ątulu ‘zabijał’ (por. Milewski 1965, s. 233).

14.4.5.    Języki polisyntetyczne

Należą do nich niektóre języki Indian amerykańskich, języki eskimoskie, a także niektóre języki kaukaskie. Charakteryzują się tym, że wykładniki znaczeń gramatycznych są inkorporowane w syntetyczne struktury, będące rodzajem doraźnie tworzonych zdań-wy razów. Mówiący za pomocą różnych technik afiksalnych tworzy jakby nazwę całej sytuacji, o której chce poinformować, przy czym jest on zdeterminowany dużą ilością znaczeń zgramatykalizowanych, które muszą być w konstrukcji wyrażone. W językach analitycznych (izolujących) informacje, które mają być wyrażone, zależą od woli nadawcy, który ma do dyspozycji repertuar morfemów-wyrazów, w językach polisyntetycznych znaczenia zgramaty-kalizowane, wyrażane obligatoryjnie są maksymalnie liczne. Mówiący 188 musi je wyrazić niezależnie od swojej woli.

Niech jako przykład języka polisyntetycznego posłuży wypowiedź w języku sachalińskim (przytaczam ją za Majewiczem 1989, s. 204). Wypowiedź o treści ‘oni cię zabiją” brzmi w tym języku następująco:

an-e-raj-ki-śći.

Są tu wkomponowane następujące afiksy: an ‘afiks pierwszej i trzeciej osoby’, e ‘ty’, raj ‘umrzeć’, ki ‘spowodować’, śći ‘pluralis’, a więc informacja, że podmiot jest mnogi.

Zarysowany w tym wykładzie obraz stanowi jedynie wprowadzenie w problematykę typologii lingwistycznej. Więcej o strukturach języków świata (a także nowszych ujęciach tych struktur) znaleźć można w cytowanej książce Majewicza (1989), w encyklopedycznym przedstawieniu pióra W. Maciejewskiego (1999), a także w popularnym opracowaniu Nasza ziemia. Człowiek - języki, religie, polityka (2002).

Omówieniu typologii semantycznej, a więc zróżnicowaniu języków odzwierciedlającemu różnice kulturowe, poświęcimy Wykład 15.