1945

WYKŁAD 15

15.3.1. Nazwy rodzeństwa

Największe zróżnicowanie w tym zakresie przejawia język węgierski, który oprócz informacji o płci sygnalizuje również starszeństwo: odrębna nazwa dla brata starszego i młodszego (i odpowiednio starszej i młodszej siostry), zaś najmniej zróżnicowane są nazwy malajskie, gdzie jest jedna nazwa wspólna dla osoby mającej tych samych rodziców, bez względu na płeć i relację starszeństwa. Pokazuje to zamieszczona tu tabelka (przytaczam ją za Milewskim 1965, s. 224):

	j. węgierski	j. niemiecki	j. polski	j. malajski
‘brat starszy’	bdtya	Brudcr	brat	sudara
‘brat młodszy’	bccs
‘siostra starsza’	nene	Schwcster	siostra
‘siostra młodsza’	Mg

15.3.2. Nazwy barw

Podział widma świetlnego dokonuje się bardzo różnie w poszczególnych językach, stąd słownictwo odnoszące się do barw stanowi bardzo cenny materiał porównawczy. Poświęcono temu problemowi wiele prac, najważniejsze z nich to B. Berlina i P. Kaya (1969) i A. Wierzbickiej (1990). Obszerną bibliografię zawiera praca R. Tokarskiego na temat polskich nazw barw (2004).

W największym skrócie można powiedzieć, że są języki, które dzielą widmo dychotomicznie na kolory jasne (jakby centralna biel, z której mogą powstawać inne nazwy barn chromatycznych) i kolory ciemne, z centralną czernią. Taki ubogi system nazewniczy mają np. niektóre języki Nowej Gwinei. Są również języki z trzema nazwami (np. niektóre polinezyjskie, a także w Afryce Centralnej), tzn. z wyróżnioną czerwienią, są także z czterema nazwami (czwarta nazwa odnosi się najczęściej do koloru zielono-niebieskiego), są wreszcie języki z bardzo rozbudowanym systemem nazw barw. Dla języków europejskich jest to system najczęściej jedenastoelementowy. Na przykład w języku polskim jako nazwy barw podstawowych (por. Tokarski 2004) przyjęto: biały, czarny, czerwony, żółty, zielony, niebieski, brązowy, a także szary, fioletowy, pomarańczowy i różowy, choć zapewne można by uznać, że pomarańczowy i różowy są pochodne od czerwieni, a szary od czerni i bieli. Oczywiście 194 możliwe są dalsze bardziej szczegółowe podziały w obrębie nazw

podstawowych, wyróżniające różne odcienie czerwieni czy zieleni, znane w języku specjalistycznym malarzy.

Języki ludów żyjących nad morzem rozróżniają najczęściej, oprócz zielonego i niebieskiego, także rozmaite odcienie koloru „morskiego”, jakie przybiera morze o różnych porach dnia, jak również w zależności od oświetlenia.

Interesujące jest zestawienie w zakresie nazw barw języka polskiego z językiem navaho, używanym przez Indian z Arizony i Nowego Meksyku (Wierzbicka 1967, s. 165). Język navaho odróżnia 5 nazw kolorów: ‘biały’, dwie odmiany ‘czarnego’, ‘czerwony’ i ‘zielono-niebieski” (jedna nazwa). Polszczyzna odróżnia: ‘biały-’, ‘czarny’ (ale tylko jeden rodzaj), ‘czerwony’, ‘niebieski’ i ‘zielony’ (jako dwie różne barwy), a także ‘żółty’, ‘brązowy’ i ‘fioletowy’ (niewyróżniane w navaho). Ale te wyróżnione barwy także sobie nie odpowiadają. W navaho wyróżnia się dw^ra rodzaje czerni: inna jest czerń powstała ze spalenia, a inna czerń nocy czy skóry. Podobnie polszczyzna wyróżnia ‘zieleń’ i ‘niebieskość’ łączone w navaho jedną nazw^ą.

Przykład ten ilustruje wspomnianą już tezę o wpływie języka na percepcję świata: brak wyróżnienia nazwowego powoduje niezauważenie przez ludzi mówiących danym językiem subtelnych różnic w świecie realnym.

15.3.3. Nazwy uczuć

Stany emocjonalne człowieka tworzą również pewne continuum różnie dzielone, konceptualizowane i nazywane. I tak np. uczucia przykre, wywołane tym, że stało się coś, czego nie chcemy (coś złego), mogą być bardzo różnego rodzaju i bardzo różnie nazywane w poszczególnych językach: może to być ogólnie ‘smutek’, może być ‘przykrość’ (gdy zły stan został spowodowany przez drugiego człowieka), bliska przeżyciu goryczy (fr. amertume), które to uczucie powiązane jest z ‘zawodem (rozczarowaniem)’, zwłaszcza gdy osobą powodującą zły stan jest ktoś bliski. Smutek może być wywołany brakiem stanu pożądanego, przede wszystkim rozłąką z kimś bliskim: to różne rodzaje tęsknoty, subtelnie porozróżniane w języku rosyjskim (por. toska, skuka, unynije), a stosunkowo mało obecne w^r języku francuskim, wiązane w tym języku głównie ze stanami patologicznymi (melancholią). Brak w tym języku podstawowego predykatu nazywającego ‘tęsknotę’, jakim są polskie wyrazy tęsknię, tęskno mi.

195